Kraków, Zamek Królewski na Wawelu
 
Kraków, Zamek Królewski na Wawelu
rodzaj budowli — siedziba królów Polski
daty — ok. 1504–36 (odbudowa renesansowa po pożarze w 1499 r.), ok. 1595–1600 (odbudowa po pożarze w 1595 r.)
lokalizacja — Kraków, Wawel
Monumentalny zespół rezydencjonalny, ukształtowany w pierwszej połowie XVI w. z wykorzystaniem fragmentów wcześniejszych, gotyckich budowli.
Gród na Wawelu istniał już w czasach przedpiastowskich, kiedy znajdował się tu ośrodek plemiennego państewka Wiślan (IX w.). Od ok. 990 r., po przejściu Krakowa pod władzę Mieszka I, gród stał się jedną ze stolic monarchii, a od 1040 r. główną. Za rządów Bolesława I Chrobrego stanęła rotunda Panny Marii, zrekonstruowana częściowo w XX w. (zw. rotundą Św. Feliksa i Adaukta).
Kazimierz III Wielki wzniósł w połowie XIV okazały zamek królewski, w obręb którego włączono partie wcześniejszych budowli romańskich i gotyckich. Z rezydencji tej pozostało niewiele — tzw. Wieża Łokietkowa i wzniesiony za czasów JadwigiWładysława II Jagiełły Pawilon Gotycki zwany Kurzą Stopką. W 1499 r. zamek spłonął. Rozpoczęta niezwłocznie odbudowa, trwająca cztery dziesięciolecia i prowadzona kolejno przez Franciszka Florentczyka, mistrza Benedykta zw. SandomierzaninemBartolomeo Berrecciego, przeistoczyła zamek w wielką rezydencję renesansową ze słynnym dziedzińcem o trójkondygnacyjnych, arkadowych krużgankach. Pierwsze powstało krótkie skrzydło zachodnie — 1505 (Dom Królowej Elżbiety Rakuszanki), następnie właściwym pałac monarszy — skrzydła północne i wschodnie — 1507–29, mieszczący zespół paradnych sal i komnat, m.in. słynną Salę Poselskąkasetonowym stropem z zespołem rzeźbionych głów ludzkich. Z ok. 200 rzeźb Hansa Snycerza, Sebastiana Tauerbacha i Jana Jandy (1535) ocalało do naszych czasów tylko 30. Czwarte skrzydło, południowe, tworzy parawanowa ściana.
Do ozdobienia wnętrz Zygmunt I StaryZygmunt II August zamawiali w najlepszych niderlandzkich pracowniach tkaniny obiciowe, ogromne gobeliny, zwane od miasta ich wytwarzania arrasami. Kolekcja powstała głównie w latach 1553–71. Najbardziej znana jest seria biblijna — cykle Dzieje Noego, Dzieje Wieży Babel. Arrasy zapisane Rzeczypospolitej w ciągu następnych stuleci odbywały liczne podróże i na Wawel powróciły dopiero w XX w., najpierw zwrócone przez Rosję Sowiecką 1921–25, a następnie 1961 r., po ewakuacji do Kanady jesienią 1939 r. Po pożarze w 1595 r. Zygmunt III Waza polecił odbudowę spalonych części zamku Giovanniemu Trevano. Powstał wówczas piękny wczesnobarokowy apartament z Salą Pod Ptakami (kominek odkuł Reitino da Lugano), kaplicą, gabinetem i sypialnią królewską.
W 1611 r. Zygmunt III ostatecznie przeniósł swoją siedzibę do Warszawy. Zamek Wawelski popadał w coraz większe zaniedbanie. Katastrofę przyniósł pożar wzniecony przez żołnierzy szwedzkich podczas wojny północnej (1702). Zaborca austriacki zamienił Wawel na koszary wojskowe, które mieściły się tu aż do 1905 r. Wiek XIX przyniósł m.in. zburzenie licznych budowli na wzgórzu wawelskim — ich miejsce zajął głównie plac ćwiczeń. Rozpoczęta przed I wojną światową wielka restauracja zamku ze środków społecznych, prowadzona przez Zygmunta HendlaAdolfa Szyszko-Bohusza, doprowadziła do przywrócenia wnętrzom i dziedzińcowi dawnego piękna. Prace przerwała II wojna światowa, podczas której Wawel był rezydencją generalnego gubernatora Hansa Franka. Wówczas miejsce Kuchni Królewskich po zachodniej stronie dziedzińca arkadowego zajął nowy budynek biurowy. Restaurację kontynuowano po 1945 r. Zamek Wawelski jest obecnie siedzibą Państwowych Zbiorów Sztuki.
Bartłomiej Kaczorowski
zgłoś uwagę
Ilustracje
Kraków, Zamek Królewski na Wawelu fot. D. Raczko/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Wawel, widok od strony tzw. Kurzej Stopkifot. L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Wawel, renesansowe krużganki fot. J. Bielski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wawel, arras z herbami Polski i Litwyfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wawel, dziedziniec zamku królewskiego fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wawel, Sala Poselska fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wawel, widok w XVII w. — miedzioryt Meriana i Vischera de Jonghe (1602–1611)fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rękojeść Szczerbca — Skarbiec Koronny na Wawelufot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bestiariusz, fragment arrasu wawelskiego z przedstawieniem fantastycznych zwierząt — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Dolabella Tommaso, Portret Stanisława Tęczyńskiego, przed 1634 — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Krakówfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Arras tronowy z herbem Polski — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Krakówfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Blanki na Wawelu w Krakowiefot. D. Raczko/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Gobelin. Legenda o rycerzu z łabędziem, poł. XV w. — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, dziedziniec zamku królewskiego na Wawelu fot. B. Kędzierzawska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Gobelin przedstawiający polowanie na rogacza — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelufot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Talerz z kwitnącą wiśnią i sosną przy skałach, dekoracja typu Imari (rejon Arita) przed 1721 — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wawel, krużganki 2. piętra na dziedzińcu zamku fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wawel, sala w apartamentach Zygmunta III Wazy w tak zwanej Kurzej Stopce fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kafel wawelski z wizerunkiem króla, warsztat Bartosza z Kazimierza,1. poł. XVI w. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Coxcie Michiel, arras z cyklu Dzieje Raju, XVI w. — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Arras krajobrazowo-zwierzęcy z przedstawieniem jednorożca, żyrafy i rysia, 1550–60 — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Plan Wawelu w XV w. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wawel, widok od strony Wisły fot. P. Gajek/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kochanowski Jan, Odprawa posłów greckich, inscenizacja T. Trzcińskiego na dziedzińcu zamku wawelskiego, 1923 fot. Instytut Sztuki PAN
Wawel, kominek w sali Pod Ptakami fot. M. Grychowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wawel, strop kasetonowy z rzeźbionymi głowami w Sali Poselskiejfot. M. Grychowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Dolabella Tommaso, Bitwa pod Lepanto (fragment), 1632 — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Krakówfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kobierzec Ogińskich, 2. połowa XVIII w. — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Smok wawelski, rycina z dzieła Cosmographia universalis S. Munstera, 1559fot. T. Duda/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia