Zygmunt II August
 
Encyklopedia PWN
Zygmunt II August, ostatni z męskiej linii Jagiellonów, ur. 1 VIII 1520, Kraków, zm. 7 VII 1572, Knyszyn,
król polski i wielki książę litewski od 1529.
Kalendarium
Urodził się 1 VIII 1520 w Krakowie. Był synem Zygmunta I Starego i Bony Sforza, żonaty z Elżbietą Austriaczką (1543), Barbarą Radziwiłłówną (1547) i Katarzyną Austriaczką (1553, separacja od 1563). W 1529 podniesiony na wielkiego księstwa litewskiego i obrany królem polskim, 20 II 1530 ukoronowany.
W 1543–48 przebywał na Litwie, od 1544 jako urzędujący wielki książę. Porządkował tam zaniedbany wymiar sprawiedliwości, rewidował dobra wielkoksiążęce i zamki obronne, wydawał instrukcje gospodarcze i przywileje korzystne dla rozwoju miast, zwłaszcza Wilna. Wzorem ojca hamował jednak dążenia szlachty do emancypacji polityczno-prawnej, negował koncepcję unii rzeczowej z Polską i na sejmie 1547 potwierdził odrębne prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Małżeństwo z Barbarą Radziwiłłówną
Po śmierci Elżbiety Austriaczki potajemnie ożenił się (1547) z Barbarą Radziwiłłówną i 24 V 1548 odbył ingres do Krakowa. Na sejmie piotrkowskim 1548 wybuchł ostry spór o drugie małżeństwo Zygmunta Augusta: zainspirowany przez królową matkę i rywalizujących o wpływy dostojników — osłabił autorytet króla. Zygmunt August opanował wprawdzie ferment wewnętrzny (m.in. próby zawieszenia sądownictwa), ale podporządkowanie sobie możnych oponentów opłacił zubożeniem skarbu (nadania dóbr królewskich: nieodpłatnie, w zastawy pod pożyczki, darowizny, lenna), skąd uzupełnienie dotychczasowych postulatów egzekucyjnych żądaniami odzyskania domeny królewskiej (egzekucja dóbr). Edykt przeciwreformacyjny Zygmunta Augusta (1550) wywołał gwałtowne sprzeciwy, jako naruszający zasady neminem captivabimus i nihil novi i spowodował zawieszenie na sejmie 1552 obowiązującej starostów egzekucji wyroków sądów biskupich dotyczących „herezji” i dziesięcin. Odtąd sejmy debatowały nad wolnością kultów reformacyjnych i innowacjami w Kościele, a Zygmunt August 1556 wysłał do Rzymu petycję o zwołanie soboru narodowego (wraz z innymi propozycjami sejmu 1555), odrzuconą przez papieża Pawła IV.
Egzekucja praw, zwierzchnictwo nad Inflantami
Wobec odkładania od 1550 przez Zygmunta Augusta wszczęcia egzekucji praw, zaprzysiężonej już 1537, sejmy 1555 i 1558–59 nie uchwaliły podatków na tzw. obronę potoczną, co pogłębiło rozdźwięki między królem a narodem; Zygmunt August dostrzegał pewne pozytywy egzekucji praw, ale nie poparł jej wobec oporu senatorów, kumulujących dobra królewskie i wysokie urzędy, zarazem wierzycieli króla. Odrzucał też stanowczo nalegania poselskie na unię z Wielkim Księstwem Litewskim, w którym od 1551 spędzał większość czasu i z którym wiązał szerokie plany rozbudowy imperium jagiellońskiego, opartego na dominium Maris Baltici. Traktat praski z królem rzymskim Ferdynandem I (1549), potwierdzony przez cesarza Karola V, zapewnił w tym regionie bezpieczeństwo Prusom Książęcym, których lennej zależności od Polski po sekularyzacji zakonu krzyżackiego cesarz i Rzesza niemiecka nie uznawali. Konfrontacja bez użycia broni z zakonem inflanckim zakończyła się przymierzem zaczepno-odpornym (Poswole, 1557), co dało Zygmuntowi Augustowi asumpt do obrony Inflant po ich zaatakowaniu (1558) przez Iwana IV. Na prośbę Inflantczyków Zygmunt August 1559 zawarł z nimi układ, a 1561 przyjął ich pod swą władzę i opiekę; Kurlandię i Semigalię otrzymał w lenno Gotthard Kettler. Równocześnie Wielkiemu Księstwu Litewskiemu zagroziła Rosja, czego świadome tamtejsze rycerstwo zażądało od Zygmunta Augusta w obozie koło Witebska (IX 1562) sejmu wspólnego z Polakami w celu ustalenia zasad obrony i przewidywanej unii. Także stany Inflant domagały się zjednoczenia z Koroną, licząc na jej potencjał militarny i preferując polską formę ustroju, zwłaszcza parlamentu. Obawy w obu wypadkach potwierdziło zajęcie Połocka (II 1563) przez Rosję.
Poparcie programu egzekucyjnego
W tej sytuacji Zygmunt August, który od 1559 przebywał stale na Litwie (mimo usilnych apeli o powrót do Polski), zmienił linię polityczną i poparł program egzekucyjny, tym bardziej, że zgoda sejmu była nieodzowna zarówno do włączenia Inflant, jak i uchwał podatkowych na wojnę z carem. Kolejne sejmy 1562–67 uchwaliły: restytucję królewszczyzn (lenna, darowizny, zastawy) oraz kontrolę ich zasobu i dochodów (lustracje); przyznanie 25% (ostatecznie 20%) tych dochodów na stały zaciąg zbrojny na pograniczu południowo-wschodnim (kwarta, kwarciane wojsko) i utworzenie skarbu kwarcianego; aktualizację i rozszerzenie restrykcji dotyczących urzędów: wymóg „osiadłości” (zamieszkiwania na terenie jurysdykcji sprawowanego urzędu), incompatibilitas, zakaz kumulacji 2 starostw sądowych. Sejm lubelski 1569 uchwalił (po uprzednim inkorporowaniu do Korony Podlasia, Wołynia i Ukrainy) rzeczowo-federacyjną unię Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim (unia polsko-litewska), a wielką zasługą króla było sfinalizowanie tego dzieła pomimo dużych rozbieżności (plan inkorporacyjny egzekucjonistów oraz sprzeciwy możnowładców litewskich).
Unikanie wojny
Zygmunt August doceniał znaczenie zbrojeń (rozbudowa artylerii, budowa galeonu i fregaty, przygotowanie kadry dowódczej, organizacja floty kaperskiej, utworzenie Komisji Morskiej), lecz unikał wojen i — wobec klęski antycarskiej opozycji w Rosji — nie podjął ryzyka rozprawy z Iwanem IV mimo zebrania 1567 wojska (radoszkowicka wyprawa). Sprawa granic wschodnich i Inflant pozostała więc otwarta, zawiodła też współpraca ze Szwecją (szczeciński kongres 1570), chociaż Zygmunt August włożył wiele wysiłku we wstępne działania. W 1553 zawarł przymierze z Turcją, a 1549 z Habsburgami. Ojczystą Litwę unowocześnił i 1557 dał jej znakomitą reformę agrarną (pomiara włóczna). Zmarł 7 VII 1572 w Krzyszynie.
Ocena panowania
Wśród innych władców swej epoki wyróżniał się postawą tolerancyjną (1563 zniesienie egzekucji starościńskiej dotyczącej jurysdykcji kościelnej w sprawach wiary, 1570 list „o niesądzeniu za herezję”), zachowując zarazem w pełni przynależność do Kościoła rzymskokatolickiego i pokój religijny. Wychowany przez matkę w kulcie silnej władzy, długo sprzeciwiał się wpływom izby poselskiej, lecz po 1562 współpracował z nią efektywnie, stając się współautorem trwałych reform ustrojowych. W polityce zagranicznej dbał o wysoki prestiż państwa i rozwinął fachowe służby dyplomatyczne.
Kolekcjoner arrasów, twórca bezcennej biblioteki (ok. 3,5 tysięcy tomów), miłośnik muzyki, mecenas pisarzy, nie rozwinął jednak swego dworu w promieniujący szerzej ośrodek kultury; wynikało to z wędrownego (między Litwą a Polską) i samotniczego trybu życia, na którym trwałe piętno odcisnęło nieudane trzecie małżeństwo. Sarkofag Zygmunta II Augusta znajduje się w katedrze wawelskiej (Kaplica Zygmuntowska).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Wawel, nagrobek Zygmunta II Augusta w Kaplicy Zygmuntowskiej przy katedrze na Wawelu w Krakowie fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Arras krajobrazowo-zwierzęcy z przedstawieniem jednorożca, żyrafy i rysia, 1550–60 — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Zygmunt II August podczas obrad sejmu, w otoczeniu senatorów i posłów.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Lubelskiej Unii Akt, 1569 z pieczęciami (unia polsko-litewska)fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Simmler Józef, Śmierć Barbary Radziwiłłówny, 1860 — Muzeum Narodowe, Warszawa fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kopernik Mikołaj, De Revolutionibus..., własność Akademii Zamojskiejfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia