Bona
 
Encyklopedia PWN
Bona, Bona Sforza d’Aragona, ur. 2 II 1494, Vigevano (Włochy), zm. 19 XI 1557, Bari (tamże),
królowa Polski.
Kalendarium
Urodziła się 2 II 1494 w Vigevano (Włochy). Była córką Gian Galeazzo Sforzy, księcia Mediolanu, i Izabeli, księżniczki aragońskiej, drugą żoną Zygmunta I Starego, matką Izabeli, Zygmunta II Augusta, Zofii, Anny i Katarzyny. Otrzymała staranne wykształcenie (znała języki, w tym łacinę, a także historię, prawo, przyrodę, literaturę), zapoznała się też z zasadami sprawowania władzy i rządzenia państwem. Małżeństwo z Zygmuntem zaaranżował cesarz Maksymilian I; ślub per procura odbył się 1517 w Castelcapuano we Włoszech. Bona otrzymała duży posag, ponadto odziedziczyła po matce księstwa Bari i Rossano we Włoszech; zaślubiny i koronacja odbyły się na Wawelu 18 IV 1518. Swoje dzieci wychowywała bardzo starannie, preferując najstarszą Izabelę, a przede wszystkim syna jedynaka, jej despotyzm jednak odbił się negatywnie na charaktetrze królewicza i jego późniejszej postawie.
Rola królowej Polski
Bona nie godziła się z panującym w Polsce modelem roli królowej, obejmującym rodzenie dzieci i działalność charytatywno-mecenasowską — pragnęła działać aktywnie na arenie politycznej. Jej główną ideą było wzmocnienie władzy królewskiej w Polsce, m.in. przez stworzenie silnych podstaw gospodarczych dynastii, uzyskanie wpływu na funkcjonowanie sejmu i senatu, ukrócenie wybujałych aspiracji magnatów i szlachty. W polityce zagranicznej reprezentowała nurt narodowy, polegający na przeciwstawianiu się polityce Habsburgów i Hohenzollernów (m.in. przeciwdziałanie wpływom w Rzeczypospolitej Albrechta Hohenzollerna, który chciał zostać opiekunem Zygmunta Augusta, popieranie interesów polskich osadników na pograniczu polsko-pruskim, przeciwstawianie się polityce Habsburgów na terenie Czech i Węgier); była zwolenniczką sojuszu z Francją (krótkotrwałe przymierze polsko-francuskie 1524), planowała małżeństwo Zygmunta Augusta z księżniczką francuską i niechętnie widziała zawarty wbrew jej woli związek z Elżbietą Habsburżanką; skłoniła Zygmunta Starego, by wysunął swą kandydaturę do tronu czeskiego i węgierskiego po śmierci Ludwika II Jagiellończyka pod Mohaczem (1526), następnie zaś popierała kandydaturę Jana Zapolyi przeciwko Ferdynadowi Habsburgowi, aranżując małżeństwo córki Izabeli z narodowym królem Węgier (1539); torpedowała plany Habsburgów pchnięcia Polski do wojny z Turcją (1533 trwały pokój z Portą); po śmierci Zygmunta Starego popierała Izabelę Jagiellonkę w jej sporze z Habsburgami. W polityce wewnętrznej pragnęła za wszelką cenę wzmocnić dynastię i dlatego przeprowadziła 1522 wyniesienie Zygmunta Augusta na tron wielkoksiążęcy Litwy, a następnie jego elekcję (1529) i koronację (1530) na króla Polski, jeszcze za życia ojca. Dążyła do stworzenia własnego stronnictwa politycznego, opierając się zwłaszcza na P. Kmicie oraz P. Gamracie (tzw. triumwirat), nie udało się jej jednak — jako kobiecie i cudzoziemce — stworzyć lojalnie popierającej ją grupy nacisku.
Przeciwnicy i zwolennicy królowej
Bona miała licznych przeciwników zarówno w senacie, jak i wśród szlachty, co doprowadziło do ostrych ataków na królową w czasie tzw. wojny kokoszej (1537). Szczególne sprzeciwy budziła jej energiczna działalność gospodarcza; olbrzymie majątki, które zgromadziła w swym ręku w Polsce i na Litwie, były zarządzane sprawnie i szybko, osiągnęły kwitnący stan, przynosząc zwielokrotnione dochody; przeprowadziła m.in. reformę agrarną, tzw. pomiarę włóczną; zakładała liczne wsie i miasteczka. Na Litwie popierała średnią i drobną szlachtę, biorąc ją w obronę przed magnatami; starała się także zwalczać separatyzm litewski. W 1545 przeprowadziła zamianę swej pierwotnej oprawy (głównie Małopolska) na Mazowsze. Tutaj też wyjechała po śmierci męża i zaostrzeniu się sporu z synem (1548). Mazowszem rządziła mądrze, zyskując wśród szlachty mazowieckiej spore grono zwolenników. Dbała ogromnie o powagę tronu i autorytet monarszy, dlatego występowała zdecydowanie przeciwko małżeństwu syna z Barbarą Radziwiłłówną, uważając je za błąd polityczny. Odsunięta na margines, zdecydowała się 1556 na wyjazd z Polski do Włoch, zabierając ze sobą wielki majątek osobisty. Niestety pożyczyła Filipowi II hiszpańskiemu znaczną sumę pieniędzy (420 tysięcy dukatów); niechęć do zwrotu pożyczki, a także dążenie do zagarnięcia jej księstw włoskich spowodowały otrucie Bony; zmarła 19 XI 1557 w Bari; proces o zwrot długu (tzw. neapolitańskie sumy) i o sukcesję po niej toczył się jeszcze w XVIII w.
Protektorka pisarzy i uczonych, położyła znaczne zasługi, krzewiąc kulturę włoską w Polsce.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Wawel, Sala Poselska fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia