Mazowsze
 
Encyklopedia PWN
Mazowsze,
terytorium historyczne w dorzeczu środkowej Wisły.
We wczesnym średniowieczu terytorium plemienne Mazowszan na prawym brzegu Wisły, z trzonem osadniczym w ziemi płockiej; później granice Mazowsza cofnęły się na zachodzie (Kujawy, ziemia dobrzyńska), a rozszerzyły na wschodzie i południu; do państwa polskiego Mazowsze zostało włączone zapewne w czasie panowania Mieszka I; w XI w. — stolica Płock; 1037–47 ośrodek terytorialny państwa Miecława; ok. 1075 utworzono diecezję płocką, która nie objęła południowej części Mazowsza, należącej do diecezji poznańskiej (archidiakonat czerski, od początku XV w. — warszawski). W wyniku podziału Polski na dzielnice 1138 (na mocy testamentu Bolesława III Krzywoustego) powstało Księstwo Mazowieckie, które od połowy XIII w. ulegało dalszym podziałom; w XII–XIV w. nękane najazdami Prusów, Jaćwingów i Litwinów; uległo zniszczeniu słabe osadnictwo wschodniego Mazowsza, gdzie od końca XIV w. rozwijała się kolonizacja; Mazowsze nie weszło w skład państwa polskiego zjednoczonego na początku XIV w.; 1351–70 i 1388–1526 książęta Mazowsza uznawali zwierzchność lenną Polski; wraz z wymieraniem Piastów mazowieckich ich dzielnice wcielano do Korony: 1462 — ziemię gostyńską i rawską, 1476 — sochaczewską (z ziem tych utworzono województwo rawskie), 1495 — płocką (odtąd województwo), a 1526 (formalnie 1529), po śmierci ostatniego z książąt mazowieckich Janusza III — środkowe i wschodnie Mazowsze, z którego utworzono województwo mazowieckie ze stolicą w Warszawie; do 1540 Mazowsze utrzymało własny sejm (później przekształcony w sejmik generalny), do 1577 odrębne prawo (1540 opublikowano zbiór praw miejscowych, tzw. Zwód Goryńskiego). Warunki geograficzne i polityka książąt przyczyniły się do powstania odrębności społecznej i gospodarczej Mazowsza; większość terenów zasiedliła drobna, ale aktywna politycznie szlachta zagrodowa, rozwinęła się lokalna forma gospodarki czynszowej, zapewniająca kmieciom wolność osobistą (tzw. wolność kmieca); miasta były na ogół słabo rozwinięte, z wyjątkiem Warszawy, Płocka, Łomży i paru innych, które leżały na szlakach wielkiego handlu i eksportowały surowce (zboże, drewno, futra). W XIV–XVII w. drobna szlachta i chłopi mazowieccy skolonizowali sąsiednie tereny Prus (Mazury) i Podlasia, utworzyli osady na ziemiach litewsko-białoruskich, ukraińskich i w województwie łęczyckim. Przełomowe znaczenie dla Mazowsza miała unia polsko-litewska; Mazowsze stało się centralną dzielnicą Rzeczypospolitej, Warszawa — miejscem sejmów polsko-litewskich, a od końca XVI w. stolicą państwa. Kryzys gospodarczy Mazowsza w XVII i XVIII w. (regres gospodarki rolnej i miejskiej) pogłębiły zniszczenia spowodowane wojnami ze Szwecją. W II i III rozbiorze Polski (1793, 1795) większą część Mazowsza zagarnęły Prusy, mniejszą Austria; 1807 i 1809 Mazowsze znalazło się w granicach Księstwa Warszawskiego, a 1815 Królestwa Polskiego; po 1866 utożsamiane z guberniami: warszawską, płocką i łomżyńską. W 1918 przedrozbiorowe terytorium Mazowsza weszło w skład odrodzonego państwa polskiego, w granicach województw: warszawskiego, częściowo białostockiego i lubelskiego.
Bibliografia
Dzieje Mazowsza do 1526 roku, red. A. Gieysztor, H. Samsonowicz, Warszawa 1994.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Ciechanów, ruiny zamku fot. B. Lemisiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Płyta nagrobna, ostatnich książąt mazowieckich, ok. 1530, katedra Św. Jana Chrzciciela, Warszawa.fot. S. Kuruliszwili/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia