ssaki
 
Encyklopedia PWN
ssaki, Mammalia,
gromada stałocieplnych kręgowców, których młode żywią się wydzieliną gruczołów mlecznych matki.
Wśród ssaków współcześnie rozróżnia się 26 rzędów (według niektórych podziałów — 20), ok. 140 rodzin, 1135 rodzajów i 4630 gatunków oraz kilkanaście rzędów wymarłych. Dzieli się je na: jajorodne stekowce (Monotremata) oraz 2 grupy ssaków żyworodnych (Theria — dawniej uznawane za podgromadę), obejmujące torbacze (Marsupialia), zaliczane do szczepu Metatheria (niekiedy uznawanego za podgromadę), i łożyskowce (Placentalia lub Eutheria), traktowane jako szczep (lub czasem jako podgromada). Ssaki są bardzo zróżnicowane pod względem budowy i biologii. Istotne cechy ssaków: żyworodność (poza jajorodnymi stekowcami) i odżywianie zarodka w łonie matki za pośrednictwem łożyska (poza stekowcami i torbaczami); wykarmianie młodych mlekiem wydzielanym przez gruczoły mleczne; obecność okrywy włosowej przynajmniej w okresie zarodkowym; występowanie w skórze gruczołów łojowych i właściwych tylko ssakom — potowych; podział przez przeponę jamy ciała na brzuszną i piersiową; silny rozwój ośrodkowego układu nerwowego, zwłaszcza mózgu i kory mózgowej; u ssaków wyższych ze zmysłów najlepiej rozwinięte są: węch, słuch i dotyk; 4-oddziałowe serce z pełną przegrodą między komorami i z zachowanym jednym (lewym) łukiem aorty; zróżnicowane zęby, osadzone w zębodołach; w układzie kostnym charakterystyczne są m.in.: żuchwa zbudowana z 1 kości, najwyższy wśród kręgowców stopień skostnienia, zestawienie czaszki z kręgosłupem 2 kłykciami potylicznymi, z reguły stała liczba (7) kręgów szyjnych, obecność 3 kosteczek słuchowych. W rozwoju ewolucyjnym ssaki osiągnęły najwyższy stopień organizacji, a w przypadku człowieka wykształciły niespotykane u innych gatunków ośrodki w mózgu, decydujące o możliwościach rozwoju psychicznego i intelektualnego. Opanowały wszystkie środowiska kuli ziemskiej, tworząc wiele typów ekologicznych, wykazujących wiele cech zbieżnych (konwergencja), ściśle związanych z trybem życia oraz okresowymi zmianami warunków otoczenia (rytmy biologiczne); na przykład ssaki nadrzewne (m.in. dydelfowate, koala, polatucha, wiele kotowatych, wiewiórki, większość popielicowatych i naczelnych) odznaczają się ostrymi i mocnymi pazurami lub chwytnymi kończynami i ogonem, niektóre także skórnymi fałdami umożliwiającymi szybowanie; ssaki latające, reprezentowane wyłącznie przez nietoperze, mają skórzaste skrzydła i orientację przestrzenną na zasadzie echolokacji; ssaki terenów otwartych (głównie kopytne, wiele drapieżnych i torbaczy) odznaczają się doskonałą umiejętnością biegania, bardzo dobrym wzrokiem i słuchem, niektóre mogą długo lub całkowicie (skoczek pustynny) obchodzić się bez wody; ssaki podziemne (np. ślepce, kretowate) lub ssaki spędzające część życia pod ziemią (np. susły, bobaki, polniki) charakteryzuje wałeczkowate ciało, w różnym stopniu posunięta redukcja ogona, małżowin usznych i oczu oraz różnorodne przystosowania do kopania podziemnych korytarzy i nor; ssaki wodne (np. płetwonogie, syreny i walenie) odznaczają się opływowym kształtem ciała, płetwowatymi kończynami i licznymi przystosowaniami fizjologicznymi.
Ssaki mają duże znaczenie gospodarcze; często są cenionymi zwierzętami gospodarskimi i łownymi — dostarczają mięsa, mleka, wełny i skór, służą jako siła pociągowa itp.; niektóre są ważnymi naturalnymi wrogami szkodników upraw, inne same wyrządzają szkody (zwłaszcza gryzonie) lub są nosicielami chorób zakaźnych (np. dżumy, tularemii, wścieklizny).
Ssaki kopalne. Uważa się, że ssaki wyodrębniły się w późnym triasie z cynodontów, u których występowały już niektóre cechy typowe dla ssaków. Ewolucja od gadów do ssaków była związana z przejściem na stałocieplność i rozwojem cech przystosowanych do stałego wytwarzania odpowiednio dużych ilości energii. Jednym z ważniejszych przystosowań było wykształcenie sprawnego i ekonomicznego sposobu żucia pokarmu; spowodowało ono m.in.: rozrost mięśni żuchwy i kości zębowej żuchwy, powstanie stawu żuchwowego, wyposażenie zębów w guzki, także powstanie podniebienia wtórnego, zapewniającego możliwość oddychania w czasie żucia, wykształcenie przepony (i tzw. oddychania przeponowego) oraz zwiększenie powierzchni płuc, a ponadto wykształcenie włosów jako okrywy ciała i pionowe ustawienie kończyn pod tułowiem, pozwalające na aktywny ruch przy małym zużyciu energii. Najstarszą grupą ssaków (bliską cynodontom) były wczesnojurajskie trykonodonty oraz symetrodonty (najstarszy rząd ssaków żyworodnych), z których w ciągu jury wyodrębniły się eupantoteria (od których z kolei pochodzą wspólni przodkowie ssaków łożyskowych i torbaczy). Od późnej jury do oligocenu są znane wieloguzkowce — najstarsze ssaki roślinożerne, których pochodzenie jest jednak niewiadome. Przez całą erę mezozoiczną były zwierzętami małymi — wielkości myszy lub szczura, nieliczne osiągały wielkość łasicy. Przypuszczalnie prowadziły nocny tryb życia, niektóre były nadrzewne, niektóre prawdopodobnie ryjące. Zajmowały nisze ekologiczne nieobejmowane przez dinozaury; dopiero po wymarciu dinozaurów z końcem kredy ssaki zaczęły rozprzestrzeniać się na otwartych przestrzeniach lądu, stąd też rozwój przystosowań do biegu. W trzeciorzędzie nastąpiło gwałtowne zróżnicowanie się ssaków, zwłaszcza łożyskowych, a na odizolowanych w tym czasie lądach Australii i Ameryki Południowej — także torbaczy; do końca tego okresu ukształtowały się wszystkie rzędy ssaków; wskutek znacznego zwiększania wymiarów ciała stały się one wielokrotnie większe od współczesnych ssaków lądowych (np. indrykoterium, kopalny nosorożec). Oziębienie klimatu w plejstocenie spowodowało wyginięcie licznych grup ssaków, zwłaszcza kopytnych. Z 34 znanych rzędów ssaków łożyskowych 16 wymarło; były to m.in.: anagalidy — znane z późnej kredy i wczesnego trzeciorzędu, przypuszczalnie od nich wzięły początek gryzonie i zajęczaki; dinoceraty — ssaki kopytne z paleocenu i eocenu, duże, wielkości nosorożca, o potężnych 5-palczastych kończynach i z 3 parami wyrostków kostnych na czaszce, oraz desmostyle, kondylatry, notoungulaty, paleanodonty, pantodonty, piroteria, pradrapieżne (kreodonty), teniodonty i tilodonty.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia