gady
 
Encyklopedia PWN
gady, Reptilia,
gromada kręgowców;
największy rozkwit osiągnęły w przeszłych epokach geologicznych (gady kopalne); współcześnie obejmują prawie 8000 gatunków należących do 4 rzędów: żółwie, łuskonośne (jaszczurki, amfisbeny i węże), skupiające większość gatunków, rynchocefale (2 gatunki — hatterie) i krokodyle. Zwierzęta różnej wielkości, kształtu i ubarwienia, przystosowane do życia na lądzie; najmniejszy — gekon krągłopalcowy (Sphaerodactylus elegans), długość ok. 3 cm, największy — pyton siatkowy (Python reticulatus), długość ok. 10 m. Ciało gadów jest pokryte łuskami, tarczkami lub płytkami rogowymi wytwarzanymi przez naskórek, u niektórych płytki kostne wraz z kośćmi szkieletu i tarczkami rogowymi tworzą pancerz (żółwie); łuski, tarczki, płytki chronią gady przed nadmiernym parowaniem, pełnią też funkcje obronne, niekiedy są pomocne przy poruszaniu się — pełzaniu (węże); skóra zawiera nieliczne gruczoły; naskórek ściera się lub bywa okresowo zrzucany w całości (łuskonośne). Szkielet gadów jest w wyższym stopniu skostniały niż szkielet płazów; czaszka pojedynczym kłykciem potylicznym łączy się z pierwszym kręgiem, który wraz z kręgiem obrotowym umożliwia dużą ruchomość głowy. Dobrze wykształcone żebra w odcinku piersiowym tworzą klatkę piersiową, u szczepów filogenetycznie starszych występują także żebra brzuszne; u większości gadów obręcz miedniczna jest masywna, zamknięta; kończyny 5-palczaste, zakończone pazurami, u niektórych (np. żółwie morskie) znacznie zmodyfikowane; u wielu łuskoskórych kończyny są częściowo lub całkowicie zredukowane. Zęby (u żółwi zastąpione przez rogowe listwy) dobrze rozwinięte, odrastające, zwykle stożkowatego kształtu, u nielicznych osadzone w zębodołach; u niektórych węży i jaszczurek występują zęby jadowe; gady nie mają policzków, co uniemożliwia żucie pokarmu — większość połyka zdobycz w całości; budowa i rola języka wykazuje duże zróżnicowanie — może służyć do polowania (kameleony) lub do chemorecepcji; u wielu węży do jamy gębowej otwierają się gruczoły jadowe; przewód pokarmowy gadów kończy się kloaką, do której otwierają się przewody wyprowadzające narządów moczowych i płciowych. Współczesne gady są w większości mięsożerne, nieliczne gatunki (niektóre żółwie i jaszczurki) są częściowo lub całkowicie roślinożerne. Mózg gadów jest niewielki, jego masa stanowi mniej niż 1% całej masy ciała; większość gadów ma dobrze rozwinięte oczy (osłaniane 3 ruchomymi powiekami lub okryte przezroczystym naskórkiem) i gruczoły łzowe (u żółwi morskich służące do regulacji osmotycznej); u niektórych jaszczurek i gadów ryjogłowych występuje tzw. oko ciemieniowe, pełniące funkcję „zegara biologicznego”; gady mają ucho wewnętrzne i (z wyjątkiem węży, które są głuche) środkowe; gady łuskonośne (głównie węże) mają szczególny zmysł chemorecepcji, tzw. narząd Jacobsona (analizuje cząstki zbierane z podłoża i powietrza za pomocą ruchliwego języka). Płuca gadów są workowate, u niektórych mają bardziej złożoną budowę (np. u krokodyli), u węży jedno płuco zanika. Serce składa się z 2 przedsionków i 2 komór oddzielonych niepełną przegrodą (u krokodyli całkowitą). Układ wydalniczy dorosłych gadów stanowi nerka właściwa; zbędne produkty przemiany materii są usuwane w postaci silnie stężonego roztworu kwasu moczowego, co wiąże się z oszczędną gospodarką wodną organizmu. Gady są rozdzielnopłciowe; rozród jest w pełni niezależny od środowiska wodnego; u wszystkich występuje zapłodnienie wewnętrzne; większość jest jajorodna — jaja są składane zawsze na lądzie, zawierają dużo substancji zapasowych i są otoczone mocną, skórzastą osłoną, niekiedy wysyconą solami wapnia; zarodek rozwija się w błonach płodowych, a młode opuszczające jajo, jest podobne do osobników dorosłych i zdolne do samodzielnego życia; na szybkość rozwoju zarodków wpływa temperatura otoczenia, u niektórych gadów od temperatury zależy również płeć wyklutych młodych; samice nielicznych gatunków opiekują się złożonymi jajami; wiele gadów łuskonośnych jest żyworodnych lub jajożyworodnych; niektóre gatunki jaszczurek rozmnażają się partenogenetycznie (np. kaukaska jaszczurka skalna, Lacerta saxicola). Gady cechuje bardzo niski metabolizm, dlatego ich aktywność życiowa zależy od temperatury otoczenia (ektotermia); w nie sprzyjających warunkach termicznych (chłodniejsze miesiące, noce) gady wykazują małą aktywność życiową; w regionach o umiarkowanym lub chłodnym klimacie zapadają podczas zimy w stan odrętwienia (hibernują); w korzystnych warunkach termicznych potrafią utrzymywać temperaturę ciała na jednakowym poziomie — umożliwia im to specjalne zachowanie polegające na czerpaniu ciepła z bezpośredniego promieniowania słonecznego, od nagrzanego podłoża itp.; zakres tolerowanych temperatur jest bardzo różny (od ponad 40°C u niektórych tropikalnych jaszczurek do 6°C u hatterii). Zamieszkują różnorodne środowiska, głównie ciepłych i gorących obszarów całej kuli ziemskiej; większość prowadzi lądowy tryb życia, mniej liczne są gady słodkowodne (w zasadzie tylko częściowo związane z wodnym środowiskiem); niektóre węże i żółwie przystosowały się do życia w morzach; kilka gatunków, przeważnie żyworodnych, zasiedla obszary wysunięte daleko na północ (np. żmija zygzakowata, jaszczurka żyworódka); niektóre gatunki występują wysoko w górach (np. mokasyn himalajski, Agkistrodon himalayanus). W Europie żyją tylko żółwie i łuskonośne, w Polsce występuje 9 gatunków gadów, wszystkie chronione.
Zbigniew Szyndlar
Bibliografia
H. DOBROWOLSKA Gady, Warszawa 1981;
W. JUSZCZYK Mały słownik zoologiczny. Gady i płazy, wyd. 2, Warszawa 1986.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Żółw błotny, Emys orbicularisfot. J. Ciesielski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Zaskroniec, Natrix natrixfot. M. Uba/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Waran z Komodo, Varanus komodoenis, jaszczurka z rodziny waranów — Archipelag Malajski.fot. J. Piwowarczyk/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia