gady kopalne

gady kopalne,

gady wyodrębniły się z karbońskich płazów, pokrewnych antrakozaurom i diadektomorfom (Diadectomorpha, np. Limnoscelis), wykazujących już wiele gadzich cech szkieletu, zwłaszcza osiowego, stąd niektóre z nich bywały zaliczane do tzw. kotylozaurów, uważanych niegdyś za najprymitywniejsze gady.

Było to ściśle związane z udoskonaleniem przystosowania do życia i rozwoju na lądzie — najpierw z powstaniem jaja z 3 błonami płodowymi (owodniowce), następnie z udoskonaleniami pokarmowymi i lokomocyjnymi; z udoskonaleniami pokarmowymi było związane różnicowanie się mięśni poruszających żuchwę oraz kierunków ich działania — w czaszce powstały otwory (m.in. w miejscach przyczepów tych mięśni), zwane oknami skroniowymi; najprymitywniejszy, anapsydalny typ czaszki — bez okien (anapsydy), przekształcił się w synapsydalny (gady ssakokształtne) — z jedną parą okien, lub diapsydalny — z dwiema parami okien (diapsydy). Usprawnienie lokomocji wiązało się z silniejszym skostnieniem szkieletu, zmianą proporcji kończyn i ich ustawienia w stosunku do tułowia; pozwoliło to także na uzyskanie zdolności do aktywnego lotu przez pterozaury. Niektóre gady wtórnie opanowały środowisko wodne (mezozaury, mozazaury, morskie krokodyle kopalne i zauropterygia). Większość współczesnych gadów to formy mięsożerne, ale wśród gadów kopalnych wiele grup było bardzo dobrze przystosowanych do roślinożerności; najstarsze z nich to permskie parejazaury i prokolofony (anapsydy). Niektóre grupy gadów kopalnych (cynodonty, dinozaury) były prawdopodobnie zwierzętami o wyższym poziomie metabolizmu niż pozostałe gady; przypuszcza się, że mogły być nawet endotermiczne. Najstarsze znane gady kopalne, Hylonomus i Paleothyris, pochodzą z późnego karbonu; były to małe, podobne do jaszczurek, owadożerne formy, zaliczane do kaptorynomorfów (jednej z grup wymarłej podgromady anapsydów). Z kaptorynomorfów wywodzą się też pozostałe podgromady: wymarłe niemal zupełnie z końcem triasu gady ssakokształtne oraz reprezentowane do dziś diapsydy i żółwie. Już pod koniec późnego karbonu pojawili się przedstawiciele wszystkich podgromad gadów, poza żółwiami (znanymi dopiero od późnego triasu); w permie nastąpiło znaczne zróżnicowanie się gadów, zwłaszcza gadów ssakokształtnych, w późnym permie pojawiły się pierwsze archozaury (gady naczelne), a z początkiem mezozoiku — rozkwit wszystkich gadów, który trwał do końca tej ery, nazywanej często erą gadów. Szczególnie bujnie rozwijają się wówczas przedstawiciele diapsydów, wśród których dinozaury stają się panującymi na lądach kręgowcami. Wielkie wymieranie faun pod koniec mezozoiku zdziesiątkowało gady; wyginęły całkowicie dinozaury, pterozaury, większość morskich gadów (mozazaury, morskie krokodyle, zauropterygia). Z niewyjaśnionych dotychczas powodów nie wyginęły niektóre grupy gadów, wśród nich zwłaszcza jaszczurki i w mniejszym stopniu żółwie; wśród krokodyli wymieranie dotknęło w większym stopniu Mesosuchia niż Eusuchia.

Brachiozaur