węch
 
Encyklopedia PWN
węch, powonienie, zmysł chemiczny, zmysł powonienia,
zdolność wykrywania substancji zapachowych w powietrzu lub w wodzie, których źródło znajduje się w pewnym oddaleniu od organizmu.
Pobudzenie narządu węchu powoduje wrażenie zmysłowe zwane zapachem. Receptory węchu u ssaków znajdują się w tylnej jamie nosowej, w obrębie nabłonka węchowego, a u niektórych zwierząt również w narządzie Jacobsona kontaktującym się z jamą ustną; podstawowymi elementami odbierającymi bodźce węchowe są dwubiegunowe komórki receptorowe (węchowe); ich wypustki dochodzą do opuszki węchowej, w obrębie której znajdują się neurony nerwu węchowego; nerw ten przekazuje informację węchową do kilku struktur mózgowych zwanych wspólnie węchomózgowiem. U niższych kręgowców analizie informacji węchowej służy niemal całe węchomózgowie, natomiast u ptaków i ssaków większość struktur węchomózgowia wchodzi w skład układu limbicznego, sterującego czynnościami popędowo-emocjonalnymi, a funkcje ściśle węchowe pełnią tylko niektóre części węchomózgowia, jak guzek węchowy, część hipokampa i niektóre jądra ciała migdałowatego, u człowieka głównie okolica haka; u owadów receptory węchu znajdują się w sensiliach czułków. W zależności od wykorzystania bodźców zapachowych jako źródła informacji o otoczeniu rozróżnia się zwierzęta mikrosomatyczne (o słabym powonieniu) — należy do nich człowiek, oraz makrosomatyczne, u których węch odgrywa ważną rolę w orientacji w środowisku — należą do nich ssaki owadożerne, gryzonie, kopytne i niektóre psowate.
Wrażliwość na bodźce węchowe zależy od wielkości powierzchni nabłonka węchowego i liczby komórek węchowych, np. człowiek ma ok. 5 mln komórek na 5 cm2 nabłonka węchowego i rozróżnia kilka tysięcy zapachów, natomiast pies owczarek — ponad 200 mln komórek węchowych na powierzchni ok. 80 cm2; do pobudzenia narządu węchu u psa niekiedy wystarcza zaledwie kilka cząsteczek substancji zapachowej. Narząd Jacobsona (szczątkowy u człowieka) odgrywa ważną rolę u węży, a spośród ssaków posługują się nim kopytne w celu oceny gotowości seksualnej samicy.
Bodźce zapachowe mają znaczenie informujące, służą np. do oznaczania terytorium, odnajdywania pokarmu (stonka ziemniaczana wybiera rośliny wydzielające woń aldehydu octowego). Bodźce zaliczane do atraktantów wywierają działanie przyciągające (wabiące), m.in. feromony, pozwalające zwierzętom odnaleźć osobniki płci przeciwnej lub ułatwiające więź między matką a potomstwem. Bodźce typu repelentów działają odpychająco, np. cuchnąca ciecz wystrzykiwana przez śmierdziela, substancje alarmowe pochodzące ze skóry zranionych zwierząt.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia