Polska. Warunki naturalne. Świat zwierzęcy
 
Encyklopedia PWN
Polska. Warunki naturalne. Świat zwierzęcy.
W miocenie (22,5–5 mln lat temu) ziemie Polski były już lądem, a fauna wyraźnie nawiązywała do współczesnej. Klimat i fauna Polski były wówczas podobne do swych odpowiedników z dzisiejszej równikowej Afryki lub Azji. W okolicach dzisiejszego Opola znaleziono szczątki m.in. małp (gibon), 2–3 gat. nosorożców, tapira, mastodonta, koło Bełchatowa zaś — szczątki wielkich nietoperzy owocożernych. W okresie pliocenu (5–1,8 mln lat temu) klimat przypominał raczej klimat Afryki Północnej; koło Działoszyna (na terenie osady Węże) odkryto szczątki m.in. jeżozwierza, nosorożca, przodka konia — hipariona i tygrysa szablastozębnego.
W plejstocenie (1,8 mln–11 tys. lat temu) następowały na przemian okresy zlodowaceń z fauną zimnolubną i międzylodowcowe z fauną ciepłolubną. Najlepiej poznana fauna ostatniego zlodowacenia obejmowała zwierzęta: obecnie wymarłe, jak np.: mamut, nosorożec włochaty, żubr pierwotny, jeleń olbrzymi, lew jaskiniowy, hiena jaskiniowa, niedźwiedź jaskiniowy; żyjące dzisiaj w Arktyce, jak np.: piżmowół, renifer, lis polarny (piesiec), bielak, lemingi; żyjące dzisiaj na stepach Eurazji, jak np.: suhak, szczekuszki oraz chomik i susły, które dziś można spotkać także na polach uprawnych południowo-wschodniej Polski; gat. żyjące do dzisiaj, jak np.: lis pospolity, wilk, ryś, niedźwiedź brunatny.
We współcz. faunie Polski gatunki, które przetrwały na obszarach objętych zlodowaceniem, są wyjątkami. Ogromna większość przeżyła w swych ostojach na południu i przybyła tu po ustąpieniu lodowca. Ponieważ Alpy i Karpaty stanowiły trudną do przebycia barierę, zwierzęta przybywały z dwóch stron, z ostoi wschodnich lub zachodnich. W wielu przypadkach spotkały się one na ziemiach Polski już jako odrębne gatunki. Mamy więc po 2 gat. słowików: szary — wschodni, i rdzawy — zachodni, pełzaczy: leśny — wschodni, i ogrodowy — zachodni, jeże — wschodni i zachodni. Nasza wrona, zw. siwą, jest podgat. wschodnim, w Europie Zachodniej, za Łabą, zastępuje ją czarnowron.
Ze względu na bardzo krótki (w skali geol. i ewol.) czas zasiedlenia brak na nizinach ziem Polski endemitów, większość zaś stanowią zwierzęta rozprzestrzeniające się łatwo i szybko, rozmieszczone w zasadzie od O. Atlantyckiego do Uralu, jak: lin i karp, ropucha szara, padalec i zaskroniec, zięba, kaczka krzyżówka i jastrząb, wiewiórka pospolita, zając szarak, sarna i jeleń szlachetny. Są one typowe dla strefy lasów liściastych i mieszanych. Tak samo powszechne były: orzeł przedni, głuszec, żubr, żbik, ryś czy niedźwiedź brunatny; dziś niemal doszczętnie wytępione zachowały się w nielicznych parkach nar. i rezerwatach. W podobnym stopniu zostały wytępione bóbr, kruk, kormoran czarny i łabędź niemy, ale w ich przypadku ścisła ochrona (w przypadku bobra również wypuszczanie zwierząt rozmnożonych w niewoli) sprawiła, że pod koniec XX w. stały się one miejscami wręcz liczne.
Przejściowość charakteru warunków klim. w Polsce jest przyczyną ciekawych odrębności wschodnich regionów kraju. Na obszarach północno-wschodnich (Mazury, Suwalszczyzna, Puszcza Knyszyńska, Puszcza Białowieska) spotyka się zwierzęta charakterystyczne dla tundry i tajgi, jak np.: puszczyki — uralski i mszarny, zając bielak, łoś. Na południowym wschodzie spotyka się zwierzęta nawiązujące do fauny stepów czarnomor., jak np.: chomik, suseł perełkowaty, tchórz stepowy czy bardziej ogólnie — do fauny południowej i wschodniej, jak np.: żołna, pustułeczka, wąż Eskulapa, winniczek białawy (Helix lutescens). Charakterystyczne zwierzęta naszych gór: olbrzymi nagi ślimak — pomrów błękitny (Bielzia caerulans), przeźrotki Eucobresia i Semilimax i wiele innych ślimaków, niepylak apollo, nadobnica alpejska i wiele innych owadów, traszka górska, salamandra plamista, drozd obrożny, pliszka górska, pluszcz. Najbogatsze pod względem faunistycznym są Pieniny i Tatry. W Tatrach żyją ponadto zwierzęta wysokogórskie: kozica, świstak, pomurnik, płochacz halny. Szczególną grupę stanowią gatunki żyjące na północy kraju (Mazury, Suwalszczyzna) i w górach, jak np. krzyżodziób świerkowy, orzechówka.
Wiele zwierząt jest związanych z krajobrazem zmienionym przez człowieka. Łąki są terenem lęgowym ptactwa: czajki, bekasów, brodźców, rycyka i — bardzo już rzadkiego — bataliona. Na polach uprawnych żyją myszy i norniki (zwłaszcza polnik), a także chomik. Z polnych ptaków utrzymała się kuropatwa, przepiórka stała się bardzo rzadka, drop zaś wyginął 1981–85. Wśród zabudowań wsi i miast żyją mysz domowa, wróbel domowy i jerzyk, a jeśli powietrze jest czyste — również jaskółki. Niektóre gat. bardzo niedawno zmieniły obyczaje, zbliżając się do siedzib ludzkich. Typowe ptaki leśne zasiedliły nasze miasta, szpak uczynił to na przeł. XIX i XX w., w poł. XX w. kos, nieco później sroka. Podobne tendencje przejawia gołąb grzywacz, pustułka, wrona. W 1943 dotarła do Polski sierpówka, która od ok. 1920 rozprzestrzeniała się z eur. części Turcji coraz bardziej na północny zachód, wszędzie jednak osiedlając się tylko w miastach.
Wiele gat. zwierząt znalazło się w Polsce w wyniku działań ludzkich. Stonkę ziemniaczaną zawleczono z Ameryki Północnej do Europy w 2. poł. XIX w., początkowo była skutecznie tępiona w różnych miejscach jej występowania (w Polsce ok. 1880), jednak od ok. 1920 na stałe zadomowiła się we Francji, a od ok. 1944–46 — w Polsce. Uciekinierzy z ferm zwierząt futerkowych to piżmak, norka amer. i jenot; 2 ostatnie są podejrzewane o wyrządzanie szkód m.in. wśród ptactwa łownego. Gatunki sprawdzone i zaaklimatyzowane przez myśliwych jako zwierzyna łowna to bażant, muflon (w Sudetach, G. Świętokrzyskich), daniel, jeleń wschodni.
W wodach słodkich żyją ssaki: rzęsorek i wydra, oraz bardzo liczne gat. ptaków: perkozy, kaczki, mewy (pojawiają się coraz liczniej znad Morza Bałtyckiego mewy pospolita i srebrzysta). Najpospolitsze gat. ptaków to łyska, perkoz dwuczuby i kaczka krzyżówka. Gdy rzeki Polski nie były jeszcze zatrute, żył w Wiśle jesiotr, a w górnym biegu jej dopływów — pstrąg potokowy, łosoś, troć, lipień. Typowe ryby wód jeszcze czystych to: ukleja, płoć, leszcz, lin, karp, okoń, szczupak, węgorz; odporny na zanieczyszczenia jest karaś, a ostatnio okazał się także sum; w czystych i głębokich, dobrze natlenionych jeziorach — sandacz, sieja, sielawa.
Fauna lądowa Polski jest dość uboga, znacznie uboższa od fauny krajów eur. leżących na południe od Alp i Karpat; obejmuje ok. 90 gat. ssaków, z których 12 zostało introdukowanych lub reintrodukowanych, 235 gat. ptaków gniazdujących, 9 gat. gadów, 17 gat. płazów, ok. 124 gat. ryb kostnych (w tym 54 gat. występujące wyłącznie w M. Bałtyckim). Dla porównania — liczbę gat. motyli szacuje się na ponad 3000, chrząszczy — na ok. 6000, muchówek 6000, błonkówek ok. 10 000, prostoskrzydłych 120.
M. Bałtyckie jest bardzo ubogie w faunę z powodu zbyt niskiego zasolenia wody, u naszych brzegów np. 0,7%, pięciokrotnie niższe od typowego zasolenia oceanów. Brak w nim typowych mor. grup, jak np. szkarłupni czy głowonogów, a ślimaków i małżów żyje zaledwie po kilka gat. oraz tylko jeden pospolity gat. meduzy. Małże i meduza mają w M. Bałtyckim rozmiary liniowe dwukrotnie mniejsze od swoich odpowiedników żyjących w M. Północnym. Pospolity jest relikt z okresu lodowcowego, skorupiak podobny do stonogi — podwój wielki. Poławiane są: dorsz, śledź, szprot, kilka gat. fląder, łosoś i węgorz. Sporadycznie pojawiają się foki: szara, pospolita i obrączkowana (nerpa) oraz morświn. Wyjątkowo obserwowano pojedyncze okazy niektórych gat. wielorybów i delfinów, np. długopłetwiec był wyrzucony przez morze koło ujścia Dziwny 12 maja 1620, innego zaś złowiono (i wypuszczono) 6 lutego 1979.
Tomasz Umiński (Świat zwierzęcy)
zgłoś uwagę
Ilustracje
Żubr w rezerwacie Puszczy Białowieskiej fot. P. Fabijański/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Lis pospolity (Vulpes vulpes) fot. A. Tabor/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bóbr kanadyjski, Castor canadensisfot. S. Wąsik/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Czajka, Vanellus vanellusfot. S. Wąsik/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Foka szara, Halichoerus grypusfot. M. Sokólska-Połutrenko/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Jaskółka dymówka, Hirundo rusticafot. S. Wąsik/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Jeleń szlachetny, Cervus elaphusfot. P. Fabijański/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kaczka krzyżówka fot. P. Niewczas/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kos (Turdus merula) w gnieździe fot. R. Szczepanowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Łyska (Fulica atra)fot. A. Kasica/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mazurek, wróbel mazurek, Passer montanusfot. A. Tabor/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Padalec zwyczajny (Anguis fragilis) fot. S. Wąsik/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Perkoz dwuczuby (Podiceps cristatus) fot. A. Tabor/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Perkoz zausznik (Podiceps nigricollis)fot. A. Tabor/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Pustułka, Falco tinnunculusfot. A. Wierzbieniec/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens)fot. P. Fabijański/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Szpak (Sturnus vulgaris)fot. R. Szczepanowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wilk, Canis lupusfot. S. Wąsik/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Zaskroniec, Natrix natrixfot. M. Uba/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Żubry w Białowieskim Parku Narodowymfot. P. Fabijański/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Suseł perełkowany (Citellus suslicus)rys. M. Żuk/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia