pieniądz
 
Encyklopedia PWN
Ta ostatnia funkcja może być realizowana przez dobrowolną akceptację przez wierzyciela pieniędzy przedstawionych do zapłaty albo poprzez przymus prawny, wyrażony formułą „prawny środek płatniczy”, która mówi, że pieniądz przedstawiony do zapłaty ma moc zwalniania ze zobowiązań, a wierzyciel nie ma prawa odmówić jego przyjęcia; nie zawsze pieniądz spełnia wszystkie wymienione funkcje, np. podczas inflacji przestaje być środkiem tezauryzacji oraz miernikiem wartości. Dla określenia istoty pieniądza duże znaczenie ma pojęcie obiegu pieniężnego, współcześnie różnie definiowane: M1 to zasoby pieniężne w ręku ludności plus rachunki czekowe a vista, czyli obieg pieniężny w tradycyjnym sensie; M2 to M1 plus małe (do 100 tysięcy dolarów USA) wkłady oszczędnościowe i certyfikaty depozytowe; M3 to M2 plus duże salda rachunków terminowych; L to M3 plus waluta bankowa, dokumenty handlowe i obligacje skarbowe; precyzyjne rozgraniczenie powyższych kategorii zależy od specyficznych cech rynku pieniężnego w poszczególnych krajach.
Rodzaje pieniądza. Pieniądz kruszcowy pierwotnie oznaczał system, w którym wartość kruszcu w monetach, będących w obiegu, odpowiadała nominalnej wartości tych monet; w znaczeniu, które upowszechniło się w XVIII–XIX w., pieniądz kruszcowy oznaczał system, w którym w obiegu były banknoty wymienialne na żądanie na kruszec przez instytucję emisyjną; w takim systemie rozmiary obiegu pieniężnego były limitowane przez zasoby kruszcu, choć pokrycie kruszcowe obiegu mogło być mniejsze niż 100%. Pieniądz zdawkowy — każdy pieniądz istniejący w postaci monet lub biletów pieniężnych, który reprezentuje określoną wartość jedynie w sposób symboliczny, a jego siła nabywcza wynika nie z wartości materiału, z jakiego jest wykonany, lecz z prawnego przymusu przyjmowania w nim zapłaty; w węższym znaczeniu — drobny, nie oparty na kruszcu bilon. Pieniądz rozrachunkowy — pieniądz nie istniejący w sensie fizycznym, funkcjonujący jedynie jako umowna wartość rachunkowa; takie cechy pieniądza rozrachunkowego czyniły go odpornym na „psucie monety” (obniżanie zawartości szlachetnego kruszcu w monecie i zmniejszanie jej ciężaru), przez co stał się czynnikiem stabilizującym system pieniężny w epoce pierwszych banków publicznych; podobne cechy czyniły w XX w. pieniądz rozrachunkowy środkiem regulowania zobowiązań międzynarodowych (SDR, ECU, rubel transferowy). Pieniądz międzynarodowy — pieniądz akceptowany poza granicami kraju, który go emituje, używany w transakcjach międzynarodowych; do czasu wielkiego kryzysu gospodarczego 1929–33 zobowiązania międzynarodowe regulowano przepływami złota; po II wojnie światowej funkcję pieniądza międzynarodowego spełniał dolar USA, po 1958 również inne waluty zachodnie, od lat 70. XX w. pełnią ją także międzynarodowe jednostki rozrachunkowe — SDR i ECU (do 2002). Pieniądz bankowy — pieniądz zapisany na rachunkach bankowych, kreowany przez banki przez udzielanie kredytów; ponieważ ekspansja kredytowa banków może przewyższać sumę ich kapitałów własnych oraz wkładów, banki posiadają zdolność kreowania pieniądza; zbyt śmiała ekspansja kredytowa działa inflacjogennie oraz zwiększa ryzyko kryzysu bankowego; jednym z zadań banku centralnego jest więc utrzymywanie tej ekspansji w pożądanych granicach.
Emisja pieniądza. W czasach pieniądza kruszcowego w postaci monet emisja była przywilejem władcy, który w wyjątkowych wypadkach mógł go scedować na władze prowincji, miasta bądź kompanii handlowych; prawo bicia monety było uważane za jeden z atrybutów suwerenności. Wraz z pojawieniem się pieniądza papierowego stała się możliwa emisja skarbowa (Dania 1713, Polska 1794), emisja przez bank centralny, będący własnością państwa (Sveriges Riksbank 1668), emisja przez bank centralny, niezależny od rządu (Bank of England 1694) lub emisja przez prywatne banki akcyjne (USA). Rozmiary emisji banknotów z reguły były wyższe od posiadanych zasobów kruszcu, nie jest bowiem możliwe równoczesne przedstawienie wszystkich banknotów do wymiany. Wraz z rozwojem bankowości okazało się, że banki komercyjne są w stanie kreować dodatkową podaż pieniądza przez działalność kredytową. Bank centralny, ponosząc odpowiedzialność za kondycję pieniądza, ma możliwości wpływania na rozmiary emisji kredytowej banków komercyjnych przez regulowanie stopy redyskonta, operacje otwartego rynkurezerwy obowiązkowe. W XIX w. ścierały się poglądy zwolenników uzależnienia rozmiarów emisji od zasobów kruszcu i zwolenników dostosowywania jej rozmiarów do potrzeb gospodarki. Związek między rozmiarami emisji a zasobami kruszców został ostatecznie zerwany podczas wielkiego kryzysu gospodarczego 1929–33; od tej pory rozmiary emisji są podporządkowane potrzebom gospodarczym. Ważnym czynnikiem stabilności walutowej jest taka niezależność banku emisyjnego od rządu, aby ten ostatni nie miał możliwości pokrywania deficytu budżetowego przyrostem emisji pieniądza.
Teorie pieniądza. Ilościowa teoria pieniądza podkreśla związek między ilością pieniądza w obiegu a poziomem cen. Powstała u progu czasów nowożytnych pod wpływem doświadczenia, jakim był wzrost cen w Europie, wywołany napływem kruszców z Ameryki; jej zwolennikami byli m.in.: B. Davanzati (1529–1606), D. Hume (1711–76) i D. Ricardo (1772–1823). U progu XX w. ilościowa teoria pieniądza została ujęta w tzw. równanie wymienne I. Fishera: PT = MV + MV′, gdzie M — ilość pieniądza gotówkowego w obiegu, V — szybkość obiegu pieniądza gotówkowego, M′ — ilość pieniądza bezgotówkowego, V′ — szybkość obiegu pieniądza bezgotówkowego, P — przeciętny poziom cen i T — ogólna liczba transakcji w obrocie towarowym. Teoria ilościowa była poddana ostrej krytyce w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego 1929–33; powrót do niej dokonał się w latach 70. w postaci monetaryzmu, którego głównym teoretykiem jest M. Friedman. Dochodowa teoria pieniądza, traktowana niekiedy jako przeciwieństwo teorii ilościowej, nie stanowi zwartej, alternatywnej koncepcji; za jej twórcę jest uznawany T. Tooke (1774–1858), który rozumiał dochód jako iloczyn produkcji i poziomu cen; zdaniem K. Wicksella (1851–1926) ogólny poziom cen jest wynikiem przeciwstawienia strumienia dóbr strumieniowi dochodów; J.M. Keynes (1883–1946) dostrzegł rolę czynników związanych z produkcją, które są w stanie zakłócić prostą zależność między poziomem cen a ilością pieniądza w obiegu; zauważył on, że pewna część pieniądza znajdującego się w obiegu nie jest zużywana na zakup dóbr, lecz tezauryzowana, w związku z czym jest możliwe wystąpienie w gospodarce niedostatecznego popytu. Teoria dochodowa stanowiła teoretyczne zaplecze interwencjonizmu gospodarczego i prowadziła do proinflacyjnej polityki monetarnej; niekiedy teoria keynsowska jest wyróżniana jako trzecia, równorzędna wobec teorii ilościowej i dochodowej.
Historia pieniądza. Pieniądz wyłonił się spośród wielu towarów jako towar szczególny, ułatwiający wymianę; najczęściej były to skóry, futra, kawałki tkanin lub metalu (również współcześnie w warunkach dużej destabilizacji stosunków pieniężnych, np. podczas hiperinflacji, pewne towary, najczęściej tytoń, spirytus lub złoto, pełnią funkcję pieniądza); tego typu surogaty pieniądza są niekiedy określane mianem płacideł. W połowie III tysiąclecia p.n.e. w starożytnym Egipcie zaczęto używać pieniądz w formie metalowych sztab, w razie potrzeby ciętych na mniejsze części; wkrótce pieniądz w podobnej postaci pojawił się w Chinach; najstarsze okrągłe metalowe monety są znane z Sardes w Lidii (Azja Mniejsza) z ok. 650 p.n.e. Starożytne systemy monetarne były oparte na złocie, srebrze i miedzi, a wartość monet była równa wartości zawartego w nich metalu. Zmiany wzajemnych relacji cen tych metali oraz „psucie monety” przez władców powodowały stopniową deprecjację pieniądza. Po upadku Rzymu nastąpił w Europie okres chaosu pieniężnego, któremu kres położyła reforma Karola Wielkiego (ok. 800), wprowadzająca system waluty srebrnej, tzw. system denarowy (1 funt = 20 solidów = 240 denarów). Stopniowe psucie monet przez władców doprowadziło do powstawania tzw. brakteatów, czyli monet tak cienkich, że wybicie wzoru było możliwe tylko na jednej stronie. Na przełomie XII i XIII w. doszło do reformy groszowej, która polegała na wprowadzeniu „grubej”, solidnej monety srebrnej (w Polsce grosze czeskie lub praskie ok. 1300). W 2. połowie XIII w. pojawiły się monety złote (1252 — floren we Florencji, 1284 — dukat w Wenecji), co doprowadziło do powstania systemu bimetalicznego, opartego równocześnie na złocie i srebrze (w Polsce wprowadzony dopiero 1528). W XVI w. napływ srebra do Europy z Ameryki spowodował deprecjację srebra w stosunku do złota. Złoty polski pojawił się jako jednostka rozrachunkowa (równowartość 30 gr) w połowie XV w., a jako realna moneta — 1564. Powstanie banków publicznych u progu czasów nowożytnych przyniosło rozwój pieniądza rozrachunkowego. W XVII w. powstały pierwsze banki emisyjne (Sveriges Riksbank 1668, Bank of England 1694) i pojawiły się w Europie pieniądze papierowe; wcześniej, już w IX w., pieniądz papierowy był znany w Chinach. W 2. połowie XVIII w. oraz w okresie wojen napoleońskich dość powszechnie finansowano wojny niewymienialnym na kruszec pieniądzem papierowym; pierwszej polskiej emisji pieniądza papierowego dokonano 1794. W XIX w. niektóre państwa (np. Wielka Brytania) zdecydowały się na system waluty złotej (ang. Gold Standard), inne (USA oraz państwa zrzeszone w Łacińskiej Unii Monetarnej) — na bimetalizm; niedogodności bimetalizmu powodowały stopniowe rozszerzenie systemu Gold Standard. System waluty kruszcowej w XIX w. oznaczał, że w obiegu były banknoty, wymienialne na życzenie przez bank centralny na kruszec. I wojna światowa przyniosła powszechne odejście od tej wymienialności; po zakończeniu wojny w większości krajów w niej uczestniczących doszło do inflacji (w Polsce 1920–pocz. 1924 i 1925–pocz. 1926) niekiedy przeradzającej się w hiperinflację; (np. w Niemczech). Stabilizacje walutowe w latach 20. (w Polsce 1927) polegały na powrocie do wymienialności banknotów na kruszec, ale w ograniczony sposób: w systemie Gold Bullion Standard, oznaczającym wymienialność nie na monety, ale na sztaby, bądź w systemie Gold Exchange Standard, oznaczającym wymienialność na złoto lub inne waluty wymienialne na złoto. Wielki kryzys gospodarczy 1929–33 przyniósł odejście od systemu waluty kruszcowej. W 1944 podczas konferencji w Bretton Woods (USA) postanowiono powołać do życia Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), który stawiał sobie za cel stabilizację międzynarodowych stosunków walutowych. System  Bretton Woods (zwany też Dollar Standard) polegał na dążeniu do wzajemnej wymienialności walut wg sztywnych kursów (tolerancja 1%); IMF wymagał określenia parytetu waluty w złocie, ale nie wynikał z tego obowiązek wymiany na złoto; większość walut zachodnioeuropejskich osiągnęła wymienialność 1958. Na początku lat 70. system z Bretton Woods uległ destabilizacji, co spowodowało przejście IMF na system płynnych kursów. W 1976 postanowiono zaniechać określania parytetów walut w złocie (demonetaryzacja złota). Słabnąca pozycja dolara USA skłoniła IMF do utworzenia 1967 własnego pieniądza rozrachunkowego (SDR); 1978 kraje Europy Zachodniej utworzyły odrębną jednostkę rozrachunkową (ECU, obowiązującą do 1 I 2002). Waluty państw komunistycznych były pieniądzem wewnętrznym, niewymienialnym; w ramach RWPG funkcjonowała 1964–91 jednostka rozrachunkowa (rubel transferowy). Dla krajów słabszych gospodarczo charakterystyczny był system wielu kursów walutowych, zastosowany po raz pierwszy w niektórych państwach Ameryki Łacińskiej w okresie międzywojennym. W okresie powojennym pojawiła się nowa forma pieniądza — karta płatnicza.
Wojciech Morawski
Bibliografia
R. KIERSNOWSKI Pieniądz kruszcowy w Polsce wczesnośredniowiecznej, Warszawa 1960;
Z. KARPIŃSKI Ustroje pieniężne w Polsce od roku 1917, Warszawa 1968;
Z. ŻABIŃSKI Systemy pieniężne na ziemiach polskich, Wrocław 1981;
J.K. GALBRAITH Pieniądz. Pochodzenie i losy, Warszawa 1982;
J.A. SZWAGRZYK Pieniądz na ziemiach polskich X–XX wiek, Wrocław 1990;
M. Friedman Intrygujący pieniądz, Warszawa 1994;
W. Morawski Zarys powszechnej historii pieniądza i bankowości, Warszawa 2002
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia