grzyby

grzyby,

grupa organizmów jądrowych dawniej zaliczanych do królestwa roślin, obecnie, po stwierdzeniu zasadniczych różnic między komórkami grzybów i roślin, są traktowane jako odrębne królestwo (Mycota, Fungi) organizmów (jedno z 5 królestw) na równi z roślinami, zwierzętami, Monera, Protista.

W szerokim ujęciu grzyby są umieszczane w 3 podkrólestwach: grzyborośla (Protozoa, Protista, Protoctista), grzybopływki (Chromista) i grzyby właściwe (Fungi). Występują zwykle na lądzie, rzadziej w środowisku wodnym, a ich zarodniki można także spotkać w powietrzu (nawet na wysokości ok. 5 tysięcy metrów). Grzyby nie posiadają barwników asymilacyjnych (np. chlorofilu), przez co nie mogą syntetyzować związków organicznych przy udziale energii słonecznej; wykorzystują związki powstałe przez rozkład substancji organicznych, wcześniej wyprodukowanych przez rośliny i zwierzęta, spełniając bardzo ważną rolę reducentów (m.in. biorą udział w obiegu węgla w przyrodzie). W zależności od źródeł pobieranych substancji organicznych można je podzielić na 4 podstawowe grupy: grzyby saprofityczne, pasożytnicze, nadpasożytnicze i symbiotyczne. Grzyby saprofityczne (roztocza) — najliczniejsza grupa, rozkładająca martwą substancję organiczną; powodują gnicie i butwienie, co zapobiega gromadzeniu się w przyrodzie martwych resztek organicznych i ekstrementów; uczestnicząc w metabolizmie gleb wpływają na ich żyzność; dzięki zdolności wywoływania fermentacji alkoholowej (np. drożdże) są wykorzystywane do produkcji wina, piwa, spirytusu, miodów, kwasu chlebowego i in. napojów; są też stosowane do produkcji różnego rodzaju produktów mleczarskich oraz w piekarnictwie; wiele gatunków (np. pędzlak) wytwarza antybiotyki; grzyby saprofityczne powodują również wiele szkód, m.in. rozkładając drewno, papier, tkaniny, materiały budowlane, a nawet asfalt; mogą też powodować mikrobiologiczną korozję metali, betonu i kamieni; tzw. grzyby domowe pogarszają warunki zdrowotne pomieszczeń (wilgoć, przykry zapach); zwalczanie bardzo trudne, polega głównie na stosowaniu specjalnych preparatów chemicznych; zapobieganie — na impregnacji drewna środkami grzybobójczymi i przestrzeganiu higieny pomieszczeń (m.in. wietrzenie). Grzyby pasożytnicze — liczne gatunki czerpiące niezbędne związki organiczne z żywych organizmów (głównie roślin, ale także zwierząt i człowieka), wpływają niekorzystnie na ich rozwój; najczęściej włączają się w przemianę materii glonów, mchów, paproci i roślin kwiatowych, powodując liczne choroby (mikozy); mogą też pasożytować na innych grzybach, np. podgrzybek pasożytniczy wyrasta tylko na tęgoskórach; wywołują wiele groźnych chorób zwierząt i ludzi (grzybice), atakując m.in. skórę, włosy, kości, naczynia limfatyczne i narządy wewnętrzne. Grzyby nadpasożytnicze — nieliczne gatunki pasożytujące na innych grzybach pasożytniczych; są prowadzone badania nad wykorzystaniem nadpasożytów w zwalczaniu grzybów chorobotwórczych. Grzyby symbiotyczne — niektóre grzyby współżyjące z innymi organizmami na zasadzie wzajemnej korzyści, m.in. z sinicami, zielenicami, wątrobowcami, paprotnikami, roślinami kwiatowymi oraz owadami; w związkach z niektórymi glonami tworzą odrębną grupę organizmów porosty; symbiotyczne współżycie z roślinami (korzeniami roślin nasiennych, przedroślami paprotników, ryzoidami wątrobowców) nosi nazwę mikoryzy; specyficznym sposobem symbiozy jest współżycie grzybów z tropikalnym gatunkiem mrówek oraz z termitami, którym służą za pożywienie, jednocześnie zasiedlając budowle mieszkalne tych owadów i żywiąc się ich zapasami pokarmowymi. Do tej pory opisano ok. 250 tysięcy gatunków łącznie z licznymi synonimami, jednak realnych gatunków (po licznych rewizjach i krytycznych opracowaniach) jest ok. 75 tysięcy, jednak wciąż są opisywane nowe (głównie mikroskopijne) gatunki i obecnie szacuje się potencjalną różnorodność biologiczną na ok. 1,2–1,5 mln gatunków; szczególnie bogate pod tym względem są tropikalne lasy deszczowe; w Polsce jest znanych ok. 10 tysięcy gatunków grzybów, z czego ok. 4 tysiące to gatunki wielkoowocnikowe. Większość grzybów ma ciało złożone ze strzępek, których budowa jest uzależniona od pełnionych funkcji; splot strzępek tworzy grzybnię, z której powstają m.in. owocniki oraz różnego rodzaju stadia przetrwalnikowe (np. skleroty); owocniki są bardzo zróżnicowane, od mikroskopijnych po duże (średnica nawet ponad 50 cm i masa do kilkunastu kg), jednoroczne i wieloletnie, różnej barwy i konsystencji (od miękkiej po drewnowatą); substancją zapasową jest głównie glikogen lub tłuszcze; w błonach strzępek grzybni występuje najczęściej związek o składzie zbliżonym do chityny; do rozwoju potrzebują odpowiedniego podłoża, temperatury i wilgotności; rozmnażanie bezpłciowe odbywa się zwykle przez zarodniki (u grzybów wodnych są to nagie pływki, u lądowych — obłonione, np. konidia); rozmnażanie płciowe obejmuje zapłodnienie oraz wytworzenie się zarodników powstałych po mejozie, czyli podziale redukcyjnym jąder; zapłodnienie polega na połączeniu zróżnicowanych płciowo elementów (gamet, gametangiów i komórek wegetatywnych).

Zróżnicowanie budowy, funkcji oraz sposobów rozmnażania spowodowało, że powstało wiele różnych systemów klasyfikacji grzybów; tradycyjnie grzyby dzielono na pragrzyby, glonowce, workowce i podstawczaki; obecnie zwykle grzyby są dzielone na grzyborośla, grzybopływki i grzyby właściwe, wśród których wyróżnia się skoczkowe, sprzężniakowe (tzw. grzyby niższe), workowe i podstawkowe (tzw. grzyby wyższe) oraz grzyby niedoskonałe (mitosporowe), u których stwierdzono jedynie bezpłciowy sposób rozmnażania. Grzyby (głównie grzyby wyższe) o bardzo zróżnicowanej budowie owocników są przedmiotem zainteresowania amatorów grzybobrania, jednej z najpopularniejszych form wypoczynku w lesie; najpopularniejsze w Polsce: borowik, pieprznik (kurka), podgrzybek, maślak, gąska, koźlarz, pieczarka, rydz; mają wysokie walory smakowe i zapachowe, zarówno w stanie świeżym, jak i w przetworach (susz, marynaty, kiszonki, ekstrakty); niektóre gatunki są uprawiane, np. pieczarki i boczniak; grzyby jadalne zawierają m.in. glikogen, białka, tłuszcze, substancje aromatyczne, enzymy, sole mineralne (zwłaszcza fosforowe i potasowe), witaminy (B₁, B₂, PP, A, C, D) oraz nie trawione przez człowieka związki chitynopodobne; wartość energetyczna 100 g świeżych grzybów jadalnych — ok. 135 kJ, suszonych — ok. 1010 kJ. Grzyby trujące (np. muchomor sromotnikowy, olszówka, piestrzenica, zasłonak) zawierają związki toksyczne dla człowieka, m.in. falloidynę, muskarynę, amanitynę, giromytrynę, orelaninę, kwas ibotenowy; zatrucia grzybami są bardzo groźne i konieczna jest natychmiastowa pomoc lekarska; pierwsza pomoc polega na wywołaniu wymiotów i podaniu środków przeczyszczających; grzyby wytwarzają też mikotoksyny na spleśniałym pożywieniu i paszy (np. aflatoksyny), które po spożyciu wywołują u ludzi i zwierząt uszkodzenia wątroby, działają rakotwórczo, teratogennie, mutagennie oraz zaburzają reakcje immunologiczne; należą do bardzo silnych toksyn. Ze względu na bardzo ważną rolę grzybów w przyrodzie (szczególnie w ekosystemach leśnych), wszystkie grzyby wielkoowocnikowe znajdują się w Polsce pod częściową prawną ochroną, a 25 z nich pod ochroną ścisłą. Nauka zajmująca się badaniem grzybów — mikologia. Grzyby osiągają skrajne rozmiary od mikroskopijnych po największy organizm świata — opieńkę ciemną (Armillaria ostoyae), która rozciąga się na obszarze 880 ha, na długości ok. 5,6 km i ma grubość 90 cm (grzybnia przerasta glebę, a na zewnątrz ukazują się złotawe, jadalne, kapeluszowate owocniki) i liczy sobie 2400 lat (została odkryta w okolicach Prairie City w północno-zachodniej części USA).

Bibliografia

E. MÜLLER, W. LOEFFLER Zarys mikologii, Warszawa 1987;

B. GUMIŃSKA, W. WOJEWODA Grzyby i ich oznaczanie, Warszawa 1988;

A. GRZYWACZ Grzyby leśne, Warszawa 1990.

Szmaciak gałęzisty (Sparassis crispa)

Pleśnie, pędzlak

Muchomor czerwony (Amanita muscaria)

Hubiak pospolity, Fomes fomentarius

Goryczak żółciowy, Tylopilus felleus.

Gołąbek cukrówka, Russula alutacea

Czubajka kania, Macrolepiota procera

Czernidłak kołpakowaty, Coprinus comatus

Borowik szlachetny, Boletus edulis