botanika

botanika

[gr. botanikós ‘zielarski’ < botánē ‘roślina’],

nauka o roślinach, ich budowie, rozwoju, klasyfikacji, funkcjach życiowych i zależności od warunków środowiska;

zadaniem botaniki jest gromadzenie wiadomości o świecie roślin i zachodzących w nim zjawiskach na podstawie obserwacji i pomiarów wykonywanych w warunkach naturalnych lub doświadczalnych; ich konsekwencją jest wykrywanie prawidłowości w występowaniu zjawisk oraz próby ich przyczynowego wyjaśnienia; do botaniki należą działy zajmujące się różnymi aspektami świata roślin: 1) morfologia, która w szerokim znaczeniu opisuje i porównuje ukształtowanie zewnętrzne i budowę wewnętrzną w różnych stadiach rozwoju roślin; obejmuje organografię, anatomię, cytologię i embriologię roślin; w znaczeniu węższym zajmuje się tylko zewnętrznym ukształtowaniem ciała rośliny i jej organów; 2) systematyka i taksonomia, które wyróżniają, opisują i nazywają gatunki oraz klasyfikują rośliny według ich pokrewieństwa rodowego; obejmują też działy specjalne, np. fykologię, naukę o glonach, briologię, naukę o mszakach; dotychczas poznano kilkaset tysięcy gatunków roślin żyjących oraz wiele wymarłych, którymi zajmuje się paleobotanika — nauka o roślinach kopalnych; 3) geobotanika, która bada rozmieszczenie i życie roślin na Ziemi: łączy w sobie florystykę, ekologię roślin, fitogeografię i fitosocjologię; 4) fizjologia i biochemia roślin, które opisują i wyjaśniają czynności życiowe oraz budowę chemiczną roślin; 5) genetyka roślin, która zajmuje się zmiennością i dziedzicznością u roślin.

Zadania botaniki są głównie natury poznawczej, jednak jej osiągnięcia znajdują duże zastosowania praktyczne; liczne związki łączą botanikę z medycyną, leśnictwem, rolnictwem, ogrodnictwem i przemysłem spożywczym; botanika lekarska i farmakognozja interesują się roślinami jako źródłem surowców leczniczych; hodowla roślin opiera się na osiągnięciach genetyki, uprawa roślin korzysta głównie ze zdobyczy fizjologii roślin, a leśnictwo — z dendrologii, ekologii i fitosocjologii; fitopatologia bada choroby roślin, głównie użytkowych, i sposoby ich leczenia oraz zapobiegania im, opierając się na osiągnięciach fizjologii, biochemii, genetyki, ekologii i in. Dużą rolę odgrywają również nauki botaniczne (zwłaszcza ekologia, fitosocjologia) w rozwiązywaniu zagadnień ochrony środowiska człowieka przed szkodliwymi skutkami technicznymi cywilizacji. Wymienić także trzeba biotechnologię roślin, rozwijającą się gałąź botaniki użytkowej, której celem jest wytwarzanie na skalę przemysłową produktów biologicznych oraz nowego genetycznie materiału hodowlanego za pomocą metod opartych na inżynierii genetycznej korzystającej z osiągnięć biologii molekularnej.

Coraz częściej stosuje się metody eksperymentalne oraz badania procesów życiowych metodami biochemicznymi, biofizycznymi i fizykochemicznymi (np. spektroskopia komórkowa, badanie przyżyciowe połączone z filmowaniem, badanie za pomocą mikroskopu elektronowego, badania wykorzystujące chromatografię, elektroforezę i izotopy promieniotwórcze), a także swoistymi dla nauk botanicznych (np. w paleobotanice — analiza pyłkowa, w fizjologii — hodowla tkanek in vitro). Na czoło współczesnych problemów wysuwają się m.in.: badania ultrastruktur protoplastu i poznanie procesów na poziomie molekularnym, poznanie mechanizmu podziałów oraz zróżnicowania komórek i tkanek, wykrycie istoty procesów fotosyntezy oraz hormonalnej kontroli procesów wzrostu i różnicowania; badania te wymagają najczęściej skomplikowanych aparatów (np. w fizjologii fitotronów). Wyniki badań botanicznych publikuje się obecnie w kilkuset czasopismach, np. „American Journal of Botany” (Baltimore), „Annals of Botany” (London), „Botaniczeskij żurnał” (Moskwa).

W Polsce rozwój botaniki datuje się od XVI w., gdy rozpoczęto opisywanie roślin, zwłaszcza leczniczych (głównie S. Falimirz, Marcin z Urzędowa, a później Sz. Syreński). W XVII i XVIII w. rozpoczął się rozkwit botaniki na uniwersytetach (zwłaszcza Uniwersytecie Jagiellońskim i Wileńskim), powstały pierwsze opisy flory, np. J.E. Giliberta Flora Lithuanica (1781–82), J.K. Kluka Dykcjonarz roślinny (1786–88) — pierwszy krytyczny opis flory polskiej, założono pierwsze ogrody botaniczne (w Grodnie, Wilnie i Krakowie). Rozbiory zahamowały rozwój nauki w kraju; wielu botaników (np. J. Warszewicz, L. Cienkowski) pracowało za granicą; pomimo to w XIX w. opublikowano liczne opisy flory polskiej i obcej (m.in. J. Wagi, J. Rostafińskiego), wyodrębniały się różne dyscypliny botaniki (m.in. fizjologia — w pracach E. Godlewskiego st., anatomia i cytologia — E.A. Strasburgera, działającego głównie w Niemczech, pionierskie badania genetyczne prowadził E.F. Janczewski); powstały następne ogrody botaniczne (m.in. w Warszawie), na uniwersytetach zaś — katedry botaniki. W XX w. bujny rozkwit botaniki w Polsce zaznaczył się w dziedzinie anatomii i cytologii (m.in. E. Godlewski st., B. Niklewski, M. Korczewski), geografii i ekologii (m.in. M. Raciborski, J. Paczoski, B. Hryniewiecki, D. Szymkiewicz, R. Kobendza, W. Szafer, B. Pawłowski), taksonomii (m.in. E.F. Janczewski, J. Rostafiński, J. Wołoszyńska, W. Siemaszko, B. Szafran, B. Pawłowski), paleobotaniki (M. Raciborski, W. Szafer, J. Lilpop i in.), a także historii botaniki (głównie B. Hryniewiecki). Obecnie w Polsce botanika jest przedmiotem badań na uniwersytetach, ponadto w akademiach rolniczych oraz instytutach badawczych (m.in. Instytut Botaniki PAN w Krakowie, Instytut Dendrologii PAN w Kórniku k. Poznania, Instytut Genetyki Roślin PAN w Poznaniu, Zakład Fizjologii Roślin PAN w Krakowie, Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie k. Warszawy, Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu, Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Instytut Sadownictwa w Skierniewicach, Instytut Badawczy Leśnictwa w Warszawie; od 1922 istnieje Polskie Towarzystwo Botaniczne, są publikowane czasopisma botaniczne, np. „Acta Societatis Botanicorum Poloniae”, „Acta Physiologiae Plantarum”, „Acta Agrobotanica” oraz wydawnictwa ciągłe jak „Fragmenta Floristica et Geobotanica”, „Monographiae Botanicae”, „Acta Paleobotanica”.

Bibliografia

Poradnik dla samouków, t. 6–8: Botanika, Warszawa 1926–29;

D. SZYMKIEWICZ Botanika, wyd. 2, Lwów 1936;

B. HRYNIEWIECKI Zarys dziejów botaniki, Warszawa 1949;

E. STRASBURGER i in. Botanika. Podręcznik dla szkół wyższych, Warszawa 1967;

A. i J. SZWEYKOWSCY Botanika, wyd. 7, Warszawa 1986.