renesans. Sztuka
 
Encyklopedia PWN
renesans. Sztuka.
Tendencje renesansowe nasilające się we Włoszech w początkach XV w. były wyrazem świadomego dążenia do odnowy sztuki, głównie przez odwoływanie się do wzorów czerpanych z antyku. W latach 20. XV w. (tzw. quattrocento) sztuka renesansu we Włoszech (Toskania, Lombardia) była już w pełni ukształtowana. Renesans przyniósł również bujny rozkwit teorii sztuki (L.B. Alberti, A. Palladio, P. della Francesca, Leonardo da Vinci) niosącej podstawowe założenie intelektualnego, a nie rękodzielniczego charakteru twórczości artystycznej, co zbliżało sztukę do wiedzy i nadawało jej charakter poznawczy.
W architekturze sięgano do wzorów starożytnych — poszukiwano idealnych proporcji i przejrzystych podziałów, ukształtowały się nowe układy przestrzenne budowli (centralne budowle z kopułami) oraz nowożytne typy budynków świeckich (pałac miejski); stosowano antyczne porządki architektoniczne i motywy dekoracyjne, rozwijało się budownictwo sakralne (kościoły, kaplice na planie centralnym) i świeckie (pałace miejskie, kamienice mieszczańskie, ratusze); nastąpił rozkwit urbanistyki (zakładanie miast o regularnym planie geometrycznym, m.in. Ferrara, Siena, Florencja); główni architekci wczesnego renesansu we Florencji: F. Brunelleschi, Michelozzo di Bartolommeo, L.B. Alberti, Giuliano da Maiano; w Wenecji: P. Lombardo i M. Coducci.
W sztukach przedstawiających prowadzono badania nad perspektywą, proporcjami, mechaniką ruchu i anatomią ciała; charakterystyczny dla renesansu był zwrot ku naturze; usamodzielniły się i rozwinęły świeckie gatunki tematyczne: portret, pejzaż. W rzeźbie dominowały realistyczne popiersia portretowe i posąg konny, także akt i rzeźba sepulkralna, medalierstwo; główni rzeźbiarze: L. Ghiberti, Donatello, Desiderio da Settignano, Mino da Fiesole, A. del Verrocchio. W malarstwie dążono do pełnoplastycznego odtworzenia postaci w trójwymiarowej przestrzeni, do ich prawidłowego wkomponowania w tło, konsekwentnego ujęcia światła w obrazie; prowadzono doświadczenia w zakresie techniki malarskiej (tempera, malarstwo olejne i ścienne — fresk); główni malarze we Florencji: Masaccio (pierwszy zastosował perspektywę zbieżną), Fra Angelico, P. Uccello, Filippo Lippi, A. del Castango, D. Veneziano, B. Gozzoli, D. Ghirlandaio, S. Botticelli, Filippino Lippi, L. di Credi; w Umbrii: P. della Francesca, Pinturicchio, Perugino, L. Signorelli; w Padwie A. Mantegna; w Wenecji: rodzina Bellinich i V. Carpaccio. W okresie dojrzałego renesansu ważnymi ośrodkami sztuki były: Mediolan (twórczość genialnego artysty i uczonego — Leonarda da Vinci), a głównymi Rzym (architekt Bramante i wybitni, wszechstronni artyści Michał Anioł i Rafael) i Wenecja (szkoła malarska o dużych osiągnięciach w dziedzinie koloru i światła: G. Bellini, Giorgione, Tycjan); w architekturze: J. Sansovino, M. Sanmicheli, A. Palladio. Rozwinęło się także rzemiosło artystyczne (meblarstwo, ceramika, szkło artystyczne, tkactwo). Od 1520 we Włoszech zaczął ustępować miejsca manieryzmowi.
Od początku XVI w. ze sztuki renesansu włoskiego czerpano wzory dla sztuki w innych krajach europejskich, gdzie rzadko występowała ona w formie czystej, najpierw łącząc się z tradycją gotycką, potem tworząc lokalne style późnego renesansu i manieryzmu. Ośrodki: w Niderlandach (w malarstwie oryginalna twórczość P. Bruegela starszego; w rzeźbie i architekturze C. Florisa), we Francji (zamki nad Loarą; architekci: P. Lescot, Ph. Delorme; rzeźbiarze: J. Goujon, G. Pillon; w malarstwie: J. i F. Clouetowie, szkoła Fontainebleau), w Hiszpanii (w architekturze styl plateresco; w rzeźbie — A. Berruguete; w malarstwie L. de Morales i zupełnie odrębna twórczość El Greca); w Niemczech: głównie malarstwo — wielki malarz teoretyk, grafik A. Dürer, także H. Holbein młodszy, A. Altdorfer, L. Cranach, H. Burgkmair, H. Baldung zwany Grien.
W Polsce w okresie renesansu w sztuce dominowała architektura i rzeźba, działali architekci: Franciszek Florentczyk, B. Berrecci (przebudowa Wawelu, Kaplica Zygmuntowska), Santi Gucci; wzniesiono zamki w Ogrodzieńcu, Niepołomicach, Brzegu, a w późnej fazie renesansu w Baranowie Sandomierskim i Krasiczynie, kamienice mieszczańskie, ratusze, centralne kaplice grobowe, powstało urbanistyczne założenie Zamościa (B. Morando); w rzeźbie był rozpowszechniony typ nagrobka przyściennego (G.M. Padovano, H. Canavesi, J. Michałowicz z Urzędowa); w malarstwie wyróżnia się krakowska szkoła miniatorska, główny przedstawiciel S. Samostrzelnik.
Bibliografia
M. LEVEY Wczesny renesans, Warszawa 1972;
H. KOZAKIEWICZOWA Renesans i manieryzm w Polsce, Warszawa 1978;
M. LEVEY Dojrzały renesans, Warszawa 1980.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Kazimierz Dolny, kamienice Przybyłów fot. B. Kędzierzawska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tycjan (Tiziano Vecellio), Portret papieża Pawła III z nepotami, 1546 — Neapol, Museo Nazionale di Capodimontefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Niepołomice, dziedziniec zamku, 1 pol. XVII w.fot. B. Kędzierzawska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rafael, Madonna della Sedia, 1516 — Florencja, Galleria Pittifot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Sansovino Jacopo, Libreria Vecchia w Wenecji, plac Św. Marka 1537–52 (Włochy) fot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Holbein Hans (mł.), Simone George z Kornwalii, 1535 — Städelsches Kunstinstitut und Städtische Galerie, Frankfurt nad Menem.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tivoli, ogród w stylu renesansowym (A. Le Nôtre, poł. XVI w.) (Włochy) fot. K. Maciejewska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Gucci Santi, nagrobek Stefana Batorego w katedrze na Wawelu, 1595 fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wenecja, fasada kościoła San Zaccaria, M. Coduccifot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Donatello, Św. Jerzy, 1416 — oratorium Orsanmichele, Florencjafot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Florencja, Kaplica Pazzich przy kościele Santa Croce fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Michał Anioł, Sąd Ostateczny, fresk w Kaplicy Sykstyńskiej w Rzymie fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Giorgione, Burza, ok. 1500 — Galleria dell'Accademia, Wenecjafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wawel, dziedziniec zamku królewskiego fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Arras krajobrazowo-zwierzęcy z przedstawieniem jednorożca, żyrafy i rysia, 1550–60 — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Berrecci Bartolomeo, wnętrze Kaplicy Zygmuntowskiej, katedra na Wawelu, Krakówfot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Donatello, Uczta u Herodiady, płaskorzeźba chrzcielnicy w baptysterium San Giovanni w Sienie (Włochy), 1423–29 fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, dziedziniec zamku królewskiego na Wawelu fot. B. Kędzierzawska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Leonardo da Vinci, Mona Lisa, 1503–06 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rafael, Triumf Galatei, fragment fresku, ok. 1512 — Villa Farnesina, Rzymfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Giorgione, Koncert wiejski, 1508 — Luwr, Paryż fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Leonardo da Vinci, Dama z gronostajem zwana też Damą z łasiczką, 1483–85 — Muzeum Czartoryskich, Krakówfot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Angelico Fra, Zwiastowanie, po 1436, fresk — Museo di San Marco, Florencja fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rafael, Madonna Alba, ok. 1510 — Galleria degli Uffizi, Florencja fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Florencja, kościół S. Maria Novella, Leone Battista Alberti, fasada kościoła, ok. 1458 (Włochy)fot. J. Kąkol/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tycjan, Fryderyk II Gonzaga, 1524 — Museo del Prado, Madryt fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Leonardo da Vinci, Ostatnia Wieczerza — refektarz kościoła Santa Maria delle Grazie, Mediolanfot. E. Wojdecki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Dürer Albrecht, Czterej apostołowie, 1526 — Alte Pinakothek, Bayerische Staatsgemäldesammlungen, Monachiumfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Krasiczyn, zamek Krasickich fot. A. Szymański/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Donatello, Dawid, marmurowa rzeźba z katedry we Florencji, 1408–1409 — Museo Nationale Bargello, Florencjafot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ghirlandaio, Sceny z życia Marii, fragment fresku w Santa Maria Novella we Florencji na zamówienie rodziny Tornabuonich, 1485–90, Florencjafot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Wawel, renesansowe krużganki fot. J. Bielski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Altdorfer Albrecht, Bitwa pod Issos, 1529 — Monachium, Alte Pinakothek, Bayerische Staatsgemäldesammlungen fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Holbein Hans (mł.), Ambasadorowie, 1533 — Londyn, National Galleryfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Holbein Hans (mł.), Charles de Morette, 1535 — Kupferstichkabinett, Drezno.fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Dürer Albrecht, Hiob i jego żona, 1504 — Städelsches Kunstinstitut, Frankfurt nad Menemfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Florencja, kaplica Pazzich, wnętrze renesansowej kaplicy przy kościele Santa Croce we Florencji, 1429–46.fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Giorgione, Maria z Dzieciątkiem i świętymi Liberiuszem i Franciszkiem, 1504/1505 — katedra San Liberale, Castelfranco Venetofot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tycjan, Danae — Museo del Prado, Madryt fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Piero della Francesca, Portret Frederiga da Montefeltro 1465–66 — Galleria degli Uffizi, Florencjafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Piero della Francesca, Biczowanie Chrystusa, między 1455 a 1465
Galleria Nazionale delle Marche, Urbino
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Donatello, Muzykujące putta, 1433–39, fragment trybuny śpiewaczej z katedry florenckiej — Museo dell'Opera del Duomo, Florencja.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Zelandia, zamek Frederiksborg, 1602–20, koło miasta Hillerod (Dania, północna Zelandia)fot. Gea/D. Raczko/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Vicenza, Villa Almerico-Valmarana (zw. Rotonda lub Capra), A. Palladio (Włochy)fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Veronese Paolo, Uczta w Kanie Galilejskiej, (właśc. Paolo Caliari) 1563 — Paryż, Luwrfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Jean Clouet, Portret Franciszka, ok. 1520–25 — Luwr, Paryżfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bruegel Pieter (st.), Przysłowia niderlandzkie, 1559 — Gemäldegalerie, Berlin
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Palma Il Vecchio, Madonna z Dzieciątkiem i świętymi, ok. 1525 — Galleria degli Uffizi.fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bramante Donato, kopuła i apsyda kościoła S. Maria delle Grazie w Mediolanie, 1492–97 (Włochy)fot. T. Barucki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Botticelli Sandro, Narodziny Wenus , 1485 — Florencja, Galleria degli Uffizi
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Michał Anioł, Pieta, 1498–1500 — Bazylika Św. Piotra, Rzymfot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Michał Anioł, Mojżesz — kościół S. Pietro in Vincoli w Rzymie fot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Michał Anioł, Dawid, 1501–04 — Akademia Sztuk Pięknych, Florencjafot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Michał Anioł Buonarroti, Stworzenie Adama, 1508–12 — Kaplica Sykstyńska, Watykanfot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mediolan, kościół S. Maria delle Grazie, 1492–97 (Włochy)fot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bellini Giovanni, Święto bogów, 1514 — Waszyngton, National Gallery of Art, Widener Collectionfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mantegna Andrea, Martwy Chrystus, 1465–66 — Pinacoteca di Brera, Mediolanfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mantegna Andrea, freski, 1474 — Camera degli Sposi, Mantuafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Londyn, Hampton Court fot. T. Barucki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Leonardo da Vinci, Święta Anna Samotrzecia, 1508–10, Luwr, Paryż.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Leonardo da Vinci, Autoportret, ok. 1512 — Biblioteca Reale, Turyn.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia