Alberti Leone Battista

Alberti Leone Battista, ur. II 1404, Genua, zm. IV 1472, Rzym,

włoski humanista, architekt, teoretyk sztuki.

Urodził się II 1404 w Genui. Do 1421 uczył się w Padwie u G. Barzizzy, 1421–28 na uniwersytecie w Bolonii, gdzie uzyskał doktorat z prawa kanonicznego. Jako duchowny został 1431 abbreviatore apostolico –– jednym z sekretarzy w kancelarii papieskiej, funkcję tę pełnił aż do 1464; dzięki otrzymanemu beneficjum mógł poświęcić się studiom i twórczości w licznych dziedzinach od literatury, przez teorię sztuki aż do matematyki i kartografii. W 1434–36 przebywał we Florencji, gdzie zetknął się z nowymi tendencjami w sztuce i architekturze, co nie pozostało bez wpływu na jego własne zainteresowania teoretycznego i późniejsze prace. Poznał wówczas L. Ghibertiego i F. Brunelleschiego i zaprzyjaźnił się z nimi; temu ostatniemu 1436 dedykował włoską wersję napisanego 1435 po łacinie traktatu o malarstwie.

Traktat o malarstwie

Traktat O malarstwie (wydanie 1540, Bazylea) był pierwszym w czasach nowożytnych teoretycznym rozważaniem o podstawach, zasadach i celach malarstwa; budową wzorowany na podręcznikach retoryki, stąd też podział na kategorie: circumscriptio, compositio i receptio luminum. Celem malarstwa według Albertiego jest wierne przedstawianie historii, czyli narracyjnych scen figuralnych o ważnym znaczeniu moralnym. Alberti porównywał malarstwo do okna na naturę, a twórczość malarza uważał za domenę umysłu, a nie wyobraźni. Wiele uwagi poświęcił perspektywie i piramidzie widzenia, co w owym czasie stanowiło główny przedmiot zainteresowań malarzy florenckich, w czym była pomocna jego doskonała znajomość matematyki i geometrii. Traktat ten stanowi zasadniczy krok na drodze od czysto praktycznych poradników, jak Rzecz o malarstwie C. Cenniniego, do bardzo rozbudowanego pod względem teoretycznym traktatu Leonarda da Vinci. Wersja włoska, napisana z myślą o malarzach, mniej jest obciążona teorią, retoryką i odwołaniami do tradycji i literatury starożytnej.

Traktat o architekturze

Zainteresowania Albertiego architekturą sięgają okresu rzymskiego. Około 1443 napisał pierwsze 5 ksiąg traktatu o architekturze; dalszych pięć przed 1452 za namową L. d’Este i nie bez wpływu zaprzyjaźnionego z autorem od czasu studiów humanisty T. Parentucelli (od 1447 papieża Mikołaja V), którego Alberti był doradcą w zakresie architektury i urbanistyki. Dziesięć ksiąg o sztuce budowania (wydanie 1485, Florencja, przekład włoski 1546 i 1550) to najobszerniejszy z traktatów Albertiego o sztuce. Świadczy on o znajomości traktatu Witruwiusza i architektury starożytnego Rzymu. Ma bardziej teoretyczny aniżeli praktyczny charakter i podobnie jak łacińska wersja traktatu o malarstwie był przeznaczony dla osób wykształconych, znawców i mecenasów architektury nie zaś budowniczych. Zdaniem Albertiego dobra architektura zasadza się na harmonii i proporcjach opartych na znajomości matematyki i wzorów antycznych.

Alberti — architekt

Działalność Albertiego jako architekta stanowiła zaledwie pewien krótki etap w jego życiu i ograniczyła się do lat 50. XV w. W przeciwieństwie do współczesnych mu architektów nie nadzorował realizacji swych projektów. Przebudował kościół San Francesco w Rimini na rodzinne mauzoleum S. Malatesty (zwany Tempio Malatestiano, ok. 1450), we Florencji, na zamówienie Rucellaich, zaprojektował: Palazzo Rucellai (ok. 1453), tempietto San Sepolcro w ich rodzinnej kaplicy w kościele San Pancrazio (ok. 1458), fasadę kościoła Santa Maria Novella (ok. 1458). W 1459 wraz z papieżem Piusem II wyjechał do Mantui, gdzie dla markiza L. Gonzagi projektował kościoły: San Sebastiano (1459–60) i San Andrea (1470–72). Wydaje się, że oddziałał też na kształt budowli fundowanych przez papieża Piusa II, np. w Pienzy. Teoretyczna i praktyczna działalność Albertiego jako architekta miała wielkie znaczenie dla dziejów włoskiej architektury renesansowej w XV i XVI w.

W 1464 rozwiązano kolegium abbreviatori apostolici i Alberti związał się z kręgiem intelektualistów skupionych wokół Wawrzyńca Medyceusza we Florencji oraz humanistycznym dworem księcia F. di Montefeltro w Urbino — uważa się, że wpłynął na kształt architektoniczny i program tamtejszej rezydencji.

Ostatnim dziełem z zakresu teorii sztuk plastycznych był — poświęcony proporcjom w rzeźbie — łaciński traktat De statua (przed 1466), którego włoski przekład wydano 1568, oryginał dopiero w krytycznej edycji 1877. Alberti zmarł IV 1472 w Rzymie.

Wpływ na potomnych

Leone Battista Alberti był jednym z najwybitniejszych humanistów XV w., o wszechstronnym wykształceniu i szerokich zainteresowaniach; napisał wiele tekstów łacińskich, poczynając od młodzieńczej komedii Philodoxeos (ok. 1424), przez długi czas uważanej za odkryty nieznany tekst antyczny, do De Familia, De equo animante, Descriptio urbis Romae, Ludi matematici i włoskiej Regule lingue fiorentine; przyczynił się do rozwoju języka włoskiego i podniesienia jego rangi. Jego traktaty znane i czytane w wersjach rękopiśmiennych jeszcze przed wydaniem ich drukiem wywarły wielki wpływ na wiele dziedzin ówczesnego życia intelektualnego i artystycznego.

Bibliografia

O malarstwie, oprac. M. Rzepińska, Wrocław 1962;

De Statua, oprac. M. Komorowski, w: O ikonografii świeckiej doby humanizmu. Tematy, symbole, problemy, Warszawa 1976.

Florencja, kościół S. Maria Novella, Leone Battista Alberti, fasada kościoła, ok. 1458 (Włochy)

Florencja, Palazzo Rucellai, ok. 1446-51

Alberti Leon Battista, San Sebastiano, Mantua, plan i rekonstrukcja projektu fasady z 1460

Alberti Leon Battista, Tempio Malatestiano (San Francesco), 1446–1468, Rimini

Alberti Leon Battista, San Sebastiano, Mantua, plan i rekonstrukcja projektu fasady z 1460