Leonardo da Vinci
 
Encyklopedia PWN
Leonardo da Vinci
[l. da wịnczi] Wymowa,
ur. 15 IV 1452, Anchiano k. Vinci, zm. 2 V 1519, Cloux k. Amboise,
włoski artysta, teoretyk sztuki i uczony, jeden z trzech wielkich twórców renesansu włoskiego.
Kalendarium
Urodził się 15 IV 1452 w Anchiano k. Vinci. W 1476 był uczniem A. Verrocchia. Pracował we Florencji (ok. 1472–1482 i ok. 1500–1508), w Mediolanie (1482–99 i 1508–13); po 1513 przebywał w Rzymie i Bolonii, od 1517 — we Francji.
W 1472 był wzmiankowany jako członek cechu malarzy we Florencji; z tego okresu pochodzi jego najwcześniejsza datowana praca — rysunek pejzażowy (5 VIII 1473). We Florencji Leonardo da Vinci malował obrazy ołtarzowe, np. niedokończony Pokłon Trzech Króli (ok. 1481 — Galleria degli Uffizi, Florencja); prowadził studia z zakresu geometrii i optyki, mechaniki i inżynierii wojskowej oraz zjawisk naturalnych, czego świadectwem są rysunki ze zbioru Codice Atlantico (Biblioteca Ambrosiana, Mediolan).
Pierwszy okres mediolański
W 1482–99 artysta działał w Mediolanie, sprowadzony tam przez Ludovica Sforzę, zwanego Il Moro, któremu sam zarekomendował się jako inżynier wojskowy. Pracował nad ponadnaturalnej wielkości konnym pomnikiem księcia (z brązu); miał on być pierwszą nowożytną próbą ukazania konia w ruchu, artysta nie wyszedł jednak poza stadium przygotowań: szkice rysunkowe, modele terakotowe i gliniane (1494) oraz rysunki techniczne objaśniające przewidywane przez Leonarda da Vinci metody odlewu. Malował portrety, m.in. przyjaciółki księcia, Cecylii Gallerani: Dama z gronostajem (ok. 1490–1491 — Muzeum Książąt Czartoryskich, Kraków), Muzyka, Kobiety z profilu (Biblioteca Ambrosiana, Mediolan) oraz obrazy religijne, m.in. ołtarz bractwa Niepokalanego Poczęcia w kościele San Francesco (wspólnie z braćmi de’ Predis), z którego pochodzi Madonna wśród skał (National Gallery, Londyn, druga wersja — Luwr, Paryż).
Najważniejszym przedsięwzięciem Leonarda da Vinci w tym okresie było zaczęte ok. 1495 malowidło ścienne Ostatnia Wieczerza w refektarzu przy kościele Santa Maria delle Grazie. W 1980–2000 zostało ono poddane gruntownej konserwacji, która pozwoliła dotrzeć do oryginalnych fragmentów sławnej kompozycji Leonarda da Vinci, wielokrotnie przemalowywanej i konserwowanej, uszkodzonej podczas nalotów w okresie II wojny światowej. Ostatnia Wieczerza to jeden z wielu eksperymentów malarskich artysty, który, odstępując od tradycyjnej techniki al fresco, użył tempery na suchym tynku. W tej samej technice wykonał fragmentarycznie zachowaną, imitującą altanę z roślinnością, dekorację w Sala delle Asse w Castello Sforzesco (1498).
Powrót do Florencji i drugi okres mediolański
Po powrocie artysty do Florencji (1500) władze miasta zleciły mu (1502) namalowanie Bitwy pod Anghiari, przedstawiającej jedno z 2 słynnych w dziejach miasta zwycięstw (1440). Wraz z zamówioną u Michała Anioła Bitwą pod Casciną miały stanowić dekorację przeciwległych ścian w Sala del Maggior Consiglio (Sali Wielkiej Rady) Palazzo della Signoria. Nieukończone, znane tylko z fragmentarycznie zachowanego kartonu malowidło przestało istnieć podczas przebudowy pałacu w latach 60. XVI w. W drugim okresie florenckim artysta malował także obrazy religijne, m.in. Madonnę z wrzecionem (Ermitaż, Petersburg) oraz portrety, w tym najsławniejszy portret wszech czasów Monę Lisę (Giocondę — od nazwiska sportretowanej, Luwr, Paryż). Podczas drugiego pobytu w Mediolanie, kiedy miastem rządzili Francuzi, Leonardo da Vinci zamierzał wykonać konny pomnik pozostającego w służbie francuskiej G.G. Trivulzia. Z tego okresu pochodzą m.in. 2 sławne obrazy artysty z Luwru: Św. Jan Chrzciciel oraz Św. Anna Samotrzeć (Matka Boska z Dzieciątkiem, św. Anną i barankiem). W 1517 na zaproszenie króla Francji, Franciszka I de Valois, malarz zamieszkał na zamku Amboise. Zmarł 2 V 1519 w Cloux koło Amboise.
Spuiścizna Leonarda
Leonardo da Vinci pozostawił kilka obrazów niedokończonych (np. Św. Hieronim — Pinakoteka, Watykan), a prowadzone przezeń eksperymenty technologiczne sprawiły, że niektóre z nich uległy znacznym zmianom. Przy malowaniu wielu obrazów korzystał z pomocy współpracowników, stąd trudności w precyzyjnym ustaleniu autorstwa. Nowatorskie rozwiązania kompozycyjne Leonarda da Vinci, np. w Pokłonie Trzech Króli czy Św. Annie Samotrzeć, znalazły odbicie w malarstwie kolejnych generacji artystów. Szczególnego rodzaju ekspresja obrazów Leonarda da Vinci wynikała m.in. ze znajomości fizjognomiki (jest uważany za ojca karykatury) i anatomii, aurę tajemniczości stwarzało tzw. sfumato (stosowany przez artystę charakterystyczny światłocień i perspektywa barwna, które przejęli jego lombardzcy następcy i naśladowcy). Leonardo da Vinci był znakomitym rysownikiem i pozostawił większą liczbę rysunków aniżeli którykolwiek ze współczesnych mu artystów; są to prace wykonane głównie piórem, także metalowym sztyftem lub sangwiną na zagruntowanym barwnie papierze. Rysunki te obejmują wszystkie dziedziny jego rozległych zainteresowań: anatomię i zagadnienia przyrodnicze, geometrię, perspektywę, urbanistykę, mechanikę; są wśród nich szkice malarskie oraz świadectwa wielu, nigdy niezrealizowanych zamysłów. Jako rzeźbiarz czy architekt jest znany głównie z projektów i szkiców, można sądzić, że niejednokrotnie bardziej interesowało go poszukiwanie nowych rozwiązań i metod, aniżeli ich realizacja. Największe zbiory rysunków artysty znajdują się w mediolańskiej Biblioteca Ambrosiana, na zamku Windsor i w Luwrze.
Traktat o malarstwie
Leonardo da Vinci miał mentalność badacza i uczonego, stąd jego zamiłowanie do wszelkiego rodzaju eksperymentów, nie tylko artystycznych. Niektóre z jego utopijnych wówczas projektów udało się zrealizować dopiero w naszych czasach. Rezultaty swych obserwacji i przemyśleń opisywał (pismem lustrzanym) w liczących kilkanaście tomów notatnikach opatrzonych rysunkami. Zapisał je, wraz z obrazami i wyposażeniem pracowni, ukochanemu uczniowi, F. Melziemu, który zestawił z nich zamierzony zapewne przez samego Leonarda da Vinci Traktat o malarstwie. Liczący 8 ksiąg rozdział Paragone stanowi próbę rozwiązania kwestii wyższości malarstwa nad poezją. Stanowiła ona przedmiot dyskusji i rozważań teoretycznych od czasów antyku. Najbardziej nowatorskie i odkrywcze fragmenty Traktatu dotyczą światła i cienia, koloru i refleksu barwnego; istotne dla autora były także zagadnienia anatomii i ruchu oraz perspektywy geometrycznej, jednak zbadane przez florenckich poprzedników Leonarda da Vinci (L.B. Albertiego, L. Ghibertiego), zajmują mniej miejsca w Traktacie. Traktat o malarstwie, w wersji opartej na tzw. Codex Barberinus, przygotowanej przez rzymskiego kolekcjonera i znawcę sztuki C. del Pozzo, z rysunkami N. Poussina, wydał we Francji R. Dufresne, skrócony przekład francuski — R.F. de Chambray (1651); jego lekturę zalecano w Królewskiej Akademii Malarstwa i Rzeźby w Paryżu. Rękopisy Leonarda da Vinci szybko uległy rozproszeniu. Były mniej czy bardziej dokładnie przepisywane, kopiowane i zestawiane w nowe całości, co utrudniało dotarcie do oryginalnej warstwy autorstwa Leonarda da Vinci. Ich krytyczne edycje wydawano od połowy XIX w. na podstawie wersji uważanych za najbardziej oryginalne (Instytut Francuski, Biblioteka Watykańska — Codex Urbinas, Windsor Castle, Biblioteca Ambrosiana w Mediolanie — Codice Atlantico, 2 edycje faksymilowe). Odnalezienie rękopisów odkupionych od Melziego przez P. Leoniego (Madryt) przyczyniło się do rozwoju badań nad teoretyczną spuścizną.
Twórczość Leonarda da Vinci jako artysty, teoretyka sztuki i uczonego stanowi odrębną, ogromną dziedzinę badań naukowych, którą zajmują się noszące imię artysty towarzystwa i instytucje naukowe; jest również wydawana bibliografia poświęconych Leonardowi da Vinci publikacji. Także w Polsce od końca XIX w. są prowadzone badania nad Leonardem da Vinci, m.in. ze względu na znajdującą się w Krakowie Damę z gronostajem.
Leonardo — uczony
Leonardo da Vinci był przenikliwym, pełnym pasji badaczem natury o rozległych zainteresowaniach, niektóre problemy pierwszy studiował w sposób naukowy; zajmował się prądami wodnymi, zaprojektował urządzenie do mierzenia siły wiatru, badał lot ptaków, zapoczątkował rozwiązywanie najprostszych zagadnień statycznych (znajdowanie wypadkowej kilku sił, rozkładanie siły na składowe), wprowadził koncepcję momentu statycznego, próbował zgłębić zasady pracy belek zginanych, teorię równi pochyłej, badał budowę anatomiczną człowieka (co pomagało mu uzyskiwać realizm w malarstwie) i roślin; próbował dociec, jak powstały morza i rzeki, skąd się wzięło zasolenie mórz; prawdopodobnie wiedział, że Ziemia krąży wokół Słońca. Uważał, że nauka powinna być służebnicą techniki, poznając naturę, szukał też sposobów praktycznego wykorzystania zdobytej wiedzy. W jego notatnikach, w których zapiski sporządzał pismem lustrzanym (zapewne w celu uniknięcia niepożądanej ingerencji) są projekty i szkice urządzeń znacznie, niekiedy o kilka stuleci, wyprzedzających epokę, w której żył; są wśród nich mechanizmy, przyrządy, przekładnie, opancerzone wozy bojowe, maszyny latające, spadochron, łódź podwodna, koparki, bagrownice, dźwigi.
Projekty te są świadectwem wielkości umysłu Leonarda da Vinci, ale powoływanie się na niego jako prekursora jakichś wynalazków jest zwykle bezzasadne, gdyż jego notatniki pozostawały nieznane do lat 80. XIX w., a niektóre do połowy XX w., kiedy pomysły w nich zawarte stały się już jedynie historycznymi ciekawostkami. Przypuszcza się, że z notatników Leonardo da Vinci mógł czerpać jakieś pomysły G. Cardano (syn przyjaciela Leonarda) i być może Benedetti, G. del Monde, B. Baldi. Jeśli nawet tak było, rzeczywisty wpływ artysty na postęp techniczny jest minimalny w zestawieniu z możliwościami, jakie otwierały jego pomysły.
Można uznać Leonarda da Vinci za genialnego wizjonera, który jednak nie realizował praktycznie swoich pomysłów. Wynikało to stąd, że zwykle poprzestawał na zasygnalizowaniu idei i niektóre pomysły szybko przestawały go interesować, a także stąd, że część pomysłów tak dalece przerastała jego epokę, że nie mogła być urzeczywistniona; zaplanował kilka ważnych przedsięwzięć technicznych, które pozostały w fazie projektów wstępnych (np. odlewanie z brązu wielkich posągów, przebudowa urbanistyczna Florencji, ukończenie katedry w Mediolanie, osuszenie Błot Pontyjskich). Nierzadko sam Leonardo da Vinci nie doprowadzał swych dzieł do końca, nawet gdy mógł — kiedy zafascynowała go nowa idea, porzucał dla niej aktualne zajęcie. Praktycznych osiągnięć technicznych Leonarda da Vinci było niewiele; istnieją przesłanki, by sądzić, że miał znaczny udział w wynalezieniu zamka kołowego broni palnej; inne pomysły Leonarda da Vinci zrealizowane w jego epoce to: śluza kanałowa (o wrotach tworzących kąt rozwarty skierowany przeciw prądowi wody, z klapami przepustowymi), gwinciarka, łożysko przeciwcierne, wiatrak wieżyczkowy (niektórzy badacze uważają, że sam zbudował 1502 wiatrak w Cesenie).
Bibliografia
Paragone, przekł. M. Rzepińska, opracowanie J. Białostocki, Wrocław–Warszawa 1955;
Traktat o malarstwie, przekł. i opracowanie M. Rzepińska, Warszawa 1984.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Leonardo da Vinci, Ostatnia Wieczerza — refektarz kościoła Santa Maria delle Grazie, Mediolanfot. E. Wojdecki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Leonardo da Vinci, projekt maszyny latającej fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Leonardo da Vinci, Ostatnia wieczerza, 1495–98 — refektarz klasztoru Santa Maria delle Grazie, Mediolanfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Leonardo da Vinci, rysunek anatomiczny — Biblioteka Królewska, Windsor fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Leonardo da Vinci, Dama z gronostajem zwana też Damą z łasiczką, 1483–85 — Muzeum Czartoryskich, Krakówfot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Leonardo da Vinci, Święta Anna Samotrzecia, 1508–10, Luwr, Paryż.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Leonardo da Vinci, Św. Anna Samotrzeć ze św. Janem Chrzcicielem, rysunek, ok. 1490 — National Gallery, Londyn fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Leonardo da Vinci, Autoportret, ok. 1512 — Biblioteca Reale, Turyn.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Leonardo da Vinci, Mona Lisa, 1503–06 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Leonardo da Vinci, Św. Anna Samotrzeć, fragment, 1508–10 — Luwr, Paryż fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Leonardo da Vinci, Ostatnia Wieczerza, fragment — kościół S. Maria delle Grazie, Mediolanfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia