giełda,
ekon. najbardziej rozwinięta i efektywna forma rynku, umożliwiająca obiektywne ustalenie ceny instrumentów będących przedmiotem obrotu.
giełda
Encyklopedia PWN
Giełdy charakteryzują się: koncentracją popytu i podaży, standaryzacją przedmiotu obrotu oraz regularnym odbywaniem sesji według ustalonych reguł, określających m.in. zasady dopuszczania instrumentów do notowań, zawierania transakcji i ich rozliczania, a także ujawniania informacji dotyczących zawartych transakcji oraz rozstrzygania sporów.
Koncentracja popytu i podaży oznacza konfrontację w określonym momencie możliwie dużej liczby podmiotów sprzedających i kupujących dany przedmiot obrotu; koncentrację popytu i podaży można osiągnąć poprzez standaryzację przedmiotu obrotu (nadanie waloru wymienności zwiększa liczbę potencjalnych stron transakcji), dobór odpowiedniego systemu notowań (np. fixing), co daje możliwość konfrontacji wszystkich zleceń złożonych na daną sesję w jednym momencie oraz zapewnienie bezpieczeństwa obrotu przy niskich kosztach zawierania transakcji.
Standaryzacja, czyli nadanie waloru zamienności, jest konieczna do zapewnienia koncentracji podaży i popytu oraz do ułatwienia i zwiększenia bezpieczeństwa obrotu; by sprawnie zawierać i rozliczać transakcje, obrotu na giełdach dokonują nie bezpośrednio sprzedający i kupujący, lecz pośrednicy; sprzedający i kupujący nie widzą przedmiotu transakcji, najczęściej zaś przedmiot ten nie jest nawet dostarczony na giełdę, lecz przechowywany w domach składowych lub w depozycie. Ze względu na konieczność standaryzacji przedmiotem obrotu na giełdach są towary, którym stosunkowo łatwo można nadać walor zamienności — towary nieprzetworzone (surowce, płody rolne) lub instrumenty finansowe.
Giełdy są instytucjami samoregulującymi się, tzn. same określają reguły postępowania uczestników rynku. Reguły te mają na celu zapewnienie odpowiedniej jakości notowanych instrumentów, bezpieczeństwa obrotu oraz równego dostępu inwestorów do rynku i informacji istotnych z punktu widzenia zawieranych transakcji. Ponadto giełdy podlegają regulacjom ustawowym, określającym podstawowe zasady ich funkcjonowania. Zakres obszaru regulowanego administracyjnie i przez same giełdy różni się w poszczególnych krajach i zależy od tradycji rozwoju rynku kapitałowego.
Giełdy można klasyfikować m.in. według przedmiotu obrotu, systemów notowań oraz wielkości. Przyjmując kryterium przedmiotu obrotu należy rozróżnić przede wszystkim giełdy papierów wartościowych, giełdy towarowe i giełdy terminowe; niekiedy wyróżnia się także giełdy usług (np. giełdy frachtowe, giełdy ubezpieczeniowe).
Na giełdach papierów wartościowych przedmiotem obrotu są papiery wartościowe i in. instrumenty finansowe, czyli walory w największym stopniu poddające się standaryzacji; obrót odbywa się przez pośredników, a instrumenty będące przedmiotem obrotu nie znajdują się fizycznie na giełdzie, lub wręcz wcale nie występują w formie fizycznej (dematerializacja papierów wartościowych). Kierunek zmian cen na giełdach papierów wartościowych jest mierzony indeksami kursów akcji ( indeks giełdowy). Do największych funkcjonujących obecnie na świecie giełd papierów wartościowych należą: New York Stock Exchange, London Stock Exchange i Frankfurter Wertpapierbörse.
Giełdy towarowe dawniej zajmowały się obrotem towarami — płodami rolnymi lub surowcami; teraz przedmiotem obrotu są dokumenty uprawniające do odbioru danego towaru z domu składowego bądź instrumenty pochodne, uprawniające lub zobowiązujące do zawarcia transakcji kupna czy sprzedaży danego towaru w przyszłości; ze względu na brak możliwości sprawdzenia jakości towaru w miejscu zawierania transakcji były określane bardzo precyzyjne warunki standaryzacji towarów przyjmowanych przez domy składowe. Giełdy towarowe można również uznać za giełdy terminowe. Do najważniejszych giełd towarowych zalicza się: Chicago Board of Trade, Chicago Mercantile Exchange i Chicago Board Options Exchange.
Na giełdach terminowych przedmiotem obrotu są instrumenty terminowe, oparte zarówno na towarach, jak i papierach wartościowych lub stopie procentowej; obecnie występuje silna tendencja do łączenia giełd, stąd najczęściej na jednej giełdzie są dostępne papiery wartościowe, jak też instrumenty pochodne, oparte na towarach i na papierach wartościowych.
Podziału giełd z punktu widzenia systemów notowań można dokonać według kilku kryteriów; według kryterium sposobu zawierania transakcji należy rozróżnić system obrotu elektronicznego i open outcry.
W systemach obrotu, w zakresie możliwości zmiany kursu papieru wartościowego w trakcie trwania sesji giełdowej, rozróżniamy system notowań ciągłych (kurs zmienia się w trakcie sesji w zależności od składanych zleceń) i system kursu jednolitego (tzw. fixing, na podstawie złożonych zleceń jest ustalany jednolity kurs dla wszystkich transakcji zawartych na danej sesji). Biorąc pod uwagę sposób ustalania kursu papieru wartościowego, można także wyróżnić systemy kierowane zleceniami (kurs kształtuje się na podstawie składanych zleceń) oraz systemy kierowane cenami (zlecenia są składane na podstawie cen podawanych przez animatorów rynku, tzw. market makers).
Przyjmując klasyfikację według wielkości, wyróżniamy giełdy o znaczeniu regionalnym, krajowym lub międzynarodowym; zachodzące obecnie procesy konsolidacji powodują łączenie giełd regionalnych w większe instytucje o znaczeniu krajowym lub tworzenie wspólnych notowań kilku giełd regionalnych (co z punktu widzenia obrotu jest w zasadzie tożsame ze stworzeniem jednej giełdy); ponadto większe giełdy o znaczeniu krajowym lub międzynarodowym tworzą porozumienia dotyczące wspólnych notowań, a nawet tworzą giełdy ponadnarodowe.
Początków giełdy można doszukiwać się jeszcze w starożytnym Rzymie, gdzie istniała specjalna grupa osób, zw. publikanami, którzy otrzymali od państwa wyłączność na licytowanie poboru podatków, budowę świątyń i dróg, zaopatrywanie armii i organizowanie przedsiębiorstw transportowych; tworzyli oni wielkie spółki komandytowe, których udziałami handlowano w specjalnie do tego celu zbudowanych bazylikach. Zaczątki nowoczesnej giełdy pojawiły się w XII-wiecznym Paryżu, kiedy to na mocy przywileju Ludwika VII z 1141 zlokalizowano transakcje wymiany na Grand-Pont (zw. Mostem wymiany); za pierwszą regulację rynku giełdowego można uznać przywilej wyłączności na wymianę pieniędzy, wydany 1303 przez namiestnika Paryża; jednakże prawdziwą giełdą były rynki średniowieczne, gdzie zawierano transakcje na podstawie próbek towarów; pierwsza światowa giełda została otwarta 1531 w Antwerpii, następne w stolicach większych państw: 1566–70 w Londynie, 1724 w Paryżu, 1760 w Berlinie, 1771 w Wiedniu, 1792 w Nowym Jorku.
W Polsce pierwsza zorganizowana giełda papierów wartościowych została założona 1817 w Warszawie i funkcjonowała (z przerwą 1917–21) do 1939; początkowo były na niej notowane obligacje i weksle; handel akcjami rozwinął się w 2. połowie XIX w.; w okresie międzywojennym na terenie Polski działały giełdy papierów wartościowych w: Katowicach, Krakowie, Lwowie, Poznaniu (największa polska giełda towarowa) i Wilnie; największe znaczenie miała jednak giełda warszawska, która skupiała 90% obrotów; 1938 notowano na niej 130 rodzajów papierów wartościowych — obligacje państwowe, bankowe i municypalne, listy zastawne oraz akcje; wraz z wybuchem II wojny światowej giełdy zostały zamknięte. W 1945 podjęto próby ich reaktywowania, ale bez powodzenia — ich istnienie było sprzeczne z zasadami funkcjonowania gospodarki centralnie planowanej; po wyborach 1989 zaczęto odbudowywać rynek kapitałowy w Polsce; szczegółowe procedury nowoczesnego obrotu giełdowego opracowano z merytoryczną i finansową pomocą Spółki Giełd Francuskich (Société de Bourses Françaises) i francuskiego Centralnego Depozytu SICOVAM; 1991 uchwalono Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych (zastąpione 1997 dwiema nowymi ustawami: Prawem o publicznym obrocie papierami wartościowymi i Ustawą o funduszach inwestycyjnych), tworząc prawne podstawy działania głównych instytucji rynku kapitałowego: giełd, domów maklerskich, funduszy inwestycyjnych oraz Komisji Papierów Wartościowych i Giełd — organu administracji rządowej kontrolującego i promującego rynek papierów wartościowych.
Mirosław Kachniewski, Elżbieta Weremowicz
