ludowy ruch
 
Encyklopedia PWN
ludowy ruch w Europie,
chłopski ruch polit., zapoczątkowany w wielu krajach eur. na przeł. XIX i XX w.;
upowszechnił się gł. w środkowej Europie, w rozwiniętych państwach zachodniej Europy miał charakter związkowy i społ., nie utworzył wpływowych partii politycznych. Ruch ludowy w Europie dążył do emancypacji polit. i ekon. chłopów, podkreślał wspólnotę ich interesów bez względu na wielkość i zamożność gospodarstwa, kierując się ideol. założeniami agraryzmu, idealizował środowisko wiejskie i warsztat pracy rolnika; gł. formą organizacyjną tego ruchu były partie polityczne. W 1899 w Bułgarii powstał Bułg. Związek Rolników, organizacja zaw.-oświat., 1901 przekształcony w partię polit. pod nazwą Bułgarski Ludowy Związek Chłopski, który sprzeciwiał się udziałowi Bułgarii w I wojnie świat.; 1919–20 uczestniczył w rządzie koalicyjnym, a od V 1920 jego przywódca, A. Stambolijski, utworzył samodzielny rząd chłopski (1923 obalony w wyniku prawicowego zamachu stanu). W 1899 w Czechach powstała Partia Agrarna, wyrosła z działalności chłopskiego ruchu zaw., m.in. Stow. Czeskich Rolników; wysuwała postulat powszechnego prawa wyborczego i rozszerzenia samorządu wiejskiego; jej przywódcą był A. Svehla, następnie M. Hodża. W 1905 w Słowacji utworzono lud.-katol. Słowacką Partię Ludową, kierowaną przez A. Hlinkę, która występowała pod hasłami obrony praw Kościoła katol. i narodu słowac. przed polityką władz węg. i wielkich posiadaczy ziemskich. Po powstaniu niepodległego państwa czechosłowackiego Partia Agrarna stała się partią rządzącą lub współrządzącą; przeforsowała ustawy o reformie rolnej i dążyła do ochrony krajowego rolnictwa przed konkurencją zagr.; Słowac. Partia Lud. (popierana przez duchowieństwo katol.) wysuwała postulat autonomii i szybkiego rozwoju gosp. Słowacji, później wystąpiła z hasłem utworzenia niepodległego państwa słowac.; od 1938 przywódcą Słowac. Partii Lud. był ksiądz J. Tiso. Partie lud. działały również w Rumunii (caraniści) i Jugosławii (samodzielne partie chłopskie powstały w Serbii, Chorwacji i Słowenii); silne wpływy uzyskały w krajach bałtyckich (do 1940) i Skandynawii; po II wojnie świat. spadek ludności wiejskiej spowodował ewolucję tych partii w ugrupowania centrowe (Fińskie Centrum oraz szwedz. i norweskie Partie Centrum). W 1921 z inicjatywy agrariuszy czeskich powstało w Pradze Międzynarodowe Biuro Agrarne, mające na celu rozwinięcie współpracy i wymiany doświadczeń między eur. stronnictwami chłopskimi (1930 należało do niego 17 partii); organizacje młodzież. zjednoczyły się w Słow. Związku Młodzieży Wiejskiej.
Po II wojnie światowej ruch ludowy podjął próbę odbudowy wpływów. W XI 1945 węg. Niezależna Partia Drobnych Rolników uzyskała w wyborach parlamentarnych ponad połowę głosów (jej przewodniczący F. Nagy został premierem); przeciwstawiała się partii komunist., opowiadała za demokr.-parlamentarną formą rządów i występowała przeciwko kolektywizacji rolnictwa; 1947 rozbita przez siły bezpieczeństwa (władzę przejęli zwolennicy podporządkowania się komunistom), później całkowicie zlikwidowana. W Bułg. Lud. Związku Chłopskim również rywalizowały nurty lewicowy i antykomunist.; 1944–45 wchodził w skład koalicji rządowej; 1946 po wyborach sfałszowanych przez komunistów podjął walkę, wezwał chłopów do strajku; rozbity przez siły bezpieczeństwa, utracił samodzielność polityczną. Próbowano odbudować silne partie chłopskie także w Czechosłowacji i Rumunii (caraniści). W sowieckiej strefie okupacyjnej Niemiec (od 1949 NRD) powstała Demokr. Chłopska Partia Niemiec, która nie odgrywała samodzielnej roli politycznej. Przywódcy partii lud. środkowej i południowej Europy, zmuszeni do opuszczenia swoich krajów, 1950 powołali w USA Międzynar. Unię Chłopską, kierowaną przez S. Mikołajczyka. Po upadku systemu komunist. 1989 podjęto próby odbudowy partii chłopskich w niektórych państwach, m.in. na Węgrzech.
Ruch ludowy w Polsce zaczął kształtować się u schyłku XIX w.; gł. jego celem była likwidacja zależności chłopów od dworu, uzyskanie równych praw polit. i ekon. dla chłopów oraz włączenie ich do walki o niepodległość Polski. W Galicji zapoczątkowany przez działalność społ. księdza S. Stojałowskiego, który od 1875 wydawał dla ludu pisma „Wieniec” i  „Pszczółka” i zał. pierwsze kółka roln. w zaborze austr., oraz B. i M. Wysłouchów, wydawców od 1889 „Przyjaciela Ludu” (pierwszego pisma polit. dla chłopów). W 1893 z inicjatywy S. i J. Potoczków powstał w Nowym Sączu Związek Stronnictwa Chłopskiego, a 1895 na zjeździe delegatów chłopskich utworzono Stronnictwo Ludowe; jego przywódcami byli: K. Lewakowski, H. Rewakowicz, J. Bojko, J. Stapiński; 1903 SL zmieniło nazwę na Polskie Stronnictwo Ludowe; żądało: autonomii Galicji, demokratyzacji życia polit., powszechnego i równego prawa wyborczego, dostępu chłopów do oświaty. Po 1907 w PSL zarysowały się różnice, których przyczyną było m.in. zawarcie 1908 przez Stapińskiego ugody z konserwatystami; w wyniku rozłamu 1913 powstały: PSL „Piast” (z J. Bojko i W. Witosem na czele) i PSL-Lewica (z Stapińskim).
W Królestwie Pol. rozwój ruchu ludowyego zapoczątkował działający 1904–07 Pol. Związek Lud. i istniejący 1906–08 Związek Młodej Polski Ludowej; 1907–15 wokół redakcji tyg. „Zaranie” (wyd. przez M. Malinowskiego) rozwinął się ruch społ.-polit., zw. zaraniarskim, z podporządkowanym mu Tow. Kółek Roln. im. S. Staszica; 1915 zaraniarze powołali Stronnictwo Ludowe. Od 1912 nielegalną działalność prowadziły: Narodowy Związek Chłopski (NZCh), zaś 1912–15 Związek Chłopski, powołany przez PPS; 1915 działacze SL, ZCh i Związku Ludu Pol. (rozłamowcy z NZCh) utworzyli PSL, od 1918 pod nazwą Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”.
W zaborze pruskim ruch ludowy wspierany przez kółka roln. i organizacje spółdz., przeciwstawiał się akcji germanizacyjnej. Istniejąca 1896–1904 Mazurska Partia Ludowa miała charakter lokalny o ograniczonych wpływach; na Pomorzu Gdańskim ośr. r.l. była wyd. od 1896 przez W. Kulerskiego „Gazeta Grudziądzka”; 1913 jej czytelnicy utworzyli Pol.-Katol. Partię Ludową. Na skutek proniem. stanowiska Kulerskiego 1914–18 straciła poparcie społeczne.
W czasie I wojny świat. stronnictwa chłopskie w Galicji i Królestwie Pol. poparły koncepcję J. Piłsudskiego odzyskania niepodległości Polski w sojuszu z Austrią; przedstawiciele PSL „Piast” i PSL-Lewicy weszli w skład NKN i wzięli udział w organizowaniu Legionów Pol., ludowcy w Królestwie Pol. budowali struktury nielegalnej Pol. Organizacji Wojskowej. Po powstaniu Tymczasowej Rady Stanu reprezentanci PSL „Wyzwolenie” weszli w jej skład. Po zerwaniu 1917 przez Piłsudskiego z państwami centralnymi, PSL „Wyzwolenie” przyjęło opozycyjny kurs wobec Rady Regencyjnej, wysuwając żądanie niepodległej Polski jako państwa o ustroju demokr.-republikańskim. W 1917 z inspiracji duchowieństwa katol. i przy udziale działaczy lud. powstało Zjednoczenie Ludowe; 1918 wielu jego członków przyłączyło się do PSL „Piast”. Od 1917 PSL „Piast” zbliżyło się do ND i Kom. Polskiego; X 1918 ugrupowanie to współtworzyło Polską Komisję Likwidacyjną w Krakowie. PSL „Wyzwolenie” z PPSD i PPS powołało w Lublinie Tymczasowy Rząd Lud. Rep. Pol., którego radykalny program miał zneutralizować rewolucyjne nastroje społ.; uczestniczyło też w rządzie J. Moraczewskiego.
Po wyborach do Sejmu Ustawodawczego 1919 doszło do krótkotrwałego zjednoczenia klubów parlamentarnych: PSL „Piast” i PSL „Wyzwolenie”. Po ponownym rozbiciu, większość posłów pozostała w PSL „Piast”. Do tego stronnictwa przyłączyło się Zjednoczenie Włościan w Wielkopolsce i zwolennicy Kulerskiego na Pomorzu Gdańskim. Do PSL „Wyzwolenie” zgłosiło akces PZL „Odrodzenie” na Wileńszczyźnie. W wyniku secesji w PSL-Lewicy wyodrębniło się Chłopskie Stronnictwo Radykalne (ChSR), dysponujące ograniczonymi wpływami. Wszystkie ugrupowania chłopskie opowiadały się za parlamentarno-demokr. formą rządów; żądały przeprowadzenia reformy rolnej, której podstawą miało być przymusowe wywłaszczenie wielkiej własności ziemskiej. PSL „Piast” i PSL „Wyzwolenie” przewidywało odszkodowanie dla ziemian, PSL-Lewica i ChSR opowiadały się za reformą rolną bez odszkodowania. Największą rolę w życiu polit. państwa odgrywało PSL „Piast”. Jego prezes — W. Witos trzykrotnie sprawował urząd premiera (1920–21, 1923, 1926), w tym dwukrotnie w koalicji z ND i Chrześc. Demokracją. W poł. lat 20. ruch ludowy był najbardziej podzielony; 1924 w wyniku rozpadu PSL-Lewicy powstał Związek Chłopski, a następnie 1926 po jego połączeniu z secesjonistami z PSL „Wyzwolenie” utworzono Stronnictwo Chłopskie. W 1924–27 działała ściśle powiązana z KPP Niezależna Partia Chłopska. Wszystkie ugrupowania chłopskie, z wyjątkiem PSL „Piast”, poparły przewrót majowy 1926 Piłsudskiego. Od 1928 PSL „Wyzwolenie” i SCh również przeszły do opozycji; 3 partie lud. 1929 weszły do Centrolewu. Ich przywódcy (m.in. Witos, W. Kiernik, J. Putek, K. Bagiński) 1930 zostali osadzeni w twierdzy brzeskiej, następnie 1932 skazani w procesie brzeskim. Po wyborach 1930 połączyły się kluby parlamentarne PSL „Wyzwolenie”, PSL „Piast” i SCh, zaś 1931 w wyniku zjednoczenia tych partii powstało Stronnictwo Ludowe (SL), stanowiące jedną z gł. sił antyrządowej opozycji; 1935 i 1938 zbojkotowało wybory parlamentarne. W 1932–33 SL organizowało strajki rolne pod hasłami gosp.; 1937 zorganizowało polit. strajk chłopski oraz masowe manifestacje (największa w Nowosielcach 1936). Główną rolę w SL odgrywali Witos i M. Rataj. Po 1935 duże znaczenie w ruchu ludowym miał Związek Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej „Wici”. Struktury Związku i SL przenikały się. Pod wpływem wiciarzy do r.l. przenikała ideologia agrarystyczna.
Podczas II wojny światowej konspiracyjną działalnością ruchu ludowego kierowało Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego (CKRL). SL prowadziło działalność pod kryptonimem Roch. Z tworzenia odrębnych struktur organizacyjnych zrezygnował ZMW RP „Wici”. W 1940 z inspiracji CKRL powstała samodzielna organizacja wojskowa ruchu ludowego Chłopska Straż (Chłostra), a następnie Bataliony Chłopskie (komendant gł. F. Kamiński). Istniał również Ludowy Związek Kobiet. BCh tworzyły samodzielne oddziały partyzanckie i oddziały specjalne oraz Ludową Straż Bezpieczeństwa. Po 1943 podjęto akcję scaleniową BCh z AK. Działacze SL wchodzili w skład rządu RP na emigracji (1943–44 S. Mikołajczyk był premierem), Rady Nar., Delegatury Rządu RP na Kraj, zasiadali w Polit. Kom. Porozumiewawczym i Radzie Jedności Narodowej. W 1944 PPR podjęła próbę dywersji w Rochu i BCh, organizując związaną z KRN grupę „Wola Ludu”. Prokomunistyczni działacze ruchu ludowego weszli w skład PKWN i Rządu Tymczasowego, a IX 1944 utworzyli Stronnictwo Ludowe. Roch i BCh trwały w konspiracji do jesieni 1945. W wyniku rozmów moskiewskich (VI 1945) utworzono Tymczasowy Rząd Jedności Nar. z udziałem Mikołajczyka i in. działaczy ruchu ludowego. W wyniku ugody VIII 1945 powstało, opierające się sowietyzacji Polski i polityce PPR, opozycyjne Polskie Stronnictwo Ludowe. Terror oraz sfałszowanie wyników referendum 1946 i wyborów do Sejmu Ustawodawczego 1947 doprowadziły do rozbicia PSL i wyjazdu Mikołajczyka z kraju. Polityka PPR była wspierana przez prokomunist. SL i rozłamowe PSL „Nowe Wyzwolenie”. Po 1947 PSL zostało całkowicie rozbite. W wyniku tzw. odrodzenia wydalono zwolenników linii polit. Mikołajczyka; kadłubowe PSL, kierowane przez J. Niećkę i Cz. Wycecha, 1949 zostało odgórnie połączone z SL, w wyniku czego powstało Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL). W 1944 z inspiracji działaczy prokomunist. powstał ZMW RP „Wici”, który 1945 został opanowany przez zwolenników PSL. W 1946 w wyniku działalności Kom. Demokratyzacji „Wici”, Związek dostał się pod wpływy SL i 1948 był współtwórcą Związku Młodzieży Polskiej. ZSL nie było organizacją samodzielną. Kierownicze funkcje obsadzano osobami lojalnymi wobec PZPR lub komunistami. ZSL popierało kolektywizację wsi. Po 1956 S. Ignar podjął próbę uzyskania przez stronnictwo niewielkiego stopnia samodzielności; proklamowano wówczas formalnie ZSL jako ugrupowanie współrządzące, rozszerzono nieco udział jego przedstawicieli w organach władzy, nawiązywano do międzywojennych i okupacyjnych tradycji ruchu ludowego, przyjęto do organizacji dawnych ludowców. Od końca lat 70. przy duszpasterstwach rolników tworzyły się niezależne struktury ruchu ludowego. W 1980 powstało kilka związków zaw. rolników, które zjednoczyły się w Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych „Solidarność”. W 1980–81 kierownictwo ZSL zajęło stanowisko zachowawcze, choć wielu członków zaangażowało się w strukturach NSZZ RI „Solidarność”. Wymuszany oddolnie proces zmian wewn. był hamowany przez powiązanych z PZPR funkcjonariuszy. Dopiero po wyborach VI 1989, na skutek presji członków, kierownictwo ZSL podjęło współpracę z nową niekomunist. koalicją i było współtwórcą rządu T. Mazowieckiego. Na kongresie IX 1989 ZSL przekształcono w Polskie Stronnictwo Ludowe „Odrodzenie”. Z inicjatywy byłych działaczy BCh i PSL VIII 1989 utworzono PSL, nawiązujące do tradycji PSL 1945–47. Większość członków PSL przystąpiła 1990 do utworzonego wspólnie z PSL „Odrodzenie” ugrupowania pod nazwą Pol. Stronnictwo Lud.; pozostali kontynuowali działalność w PSL (zw. mikołajczykowskim); 1989 z inicjatywy J. Ślisza powołano PSL „Solidarność”, 1992 przekształcone w Stronnictwo Lud.-Chrześc. (SLCh); 1992 działacze z NSZZ RI „Solidarność” utworzyli PSL „Porozumienie Ludowe”; 1997 SLCh weszło w skład Stronnictwa Konserwatywno-Lud. (2002–06 SKL–Ruch Nowej Polski). Do tradycji r.l. odwołuje się również działająca 1993–2012 Samoobrona Rzeczypospolitej Polskiej kierowana przez A. Leppera.
W 1957 powstał Związek Młodzieży Wiejskiej. PZPR uniemożliwiła odwołanie się do tradycji „Wici” oraz narzuciła organizacji swoją kontrolę. Związek prowadził pracę kult.-oświat. i przysposobienie zaw.; 1976 połączono go z ZMS, w wyniku czego utworzono ZSMP; XII 1980 grupa działaczy podjęła inicjatywę odbudowy Związku pod nazwą Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici”; nadal jednak sprawowała nad nim kuratelę PZPR. Dopiero po 1989 organizacja związała się polit. z PSL. Od 1947 ludowcy pol. zamieszkujący w krajach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej są zrzeszeni w Polskim Stronnictwie Ludowym na Emigracji.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Posłowie klubu PSL „Wyzwolenie” na Sejmie Ustawodawczym 1919 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia