kryzys ekonomiczny

kryzys ekonomiczny,

ekon. gwałtowne zmniejszenie się aktywności gospodarczej (produkcji, zatrudnienia, inwestycji).

Zjawisko kryzysu ekonomicznego jest najlepiej poznane, opisane i wyjaśnione w przypadku gospodarki kapitalistycznej, występuje jednak także w innych ustrojach gospodarczych.

W klasycznym przebiegu (do II wojny światowej) zjawisko kryzysu ekonomicznego polegało na spadku produkcji przemysłowej, dochodu narodowego, zatrudnienia, kurczeniu się możliwości zbytu, spadku cen, obniżaniu się dochodów realnych i poziomu życia; w rolnictwie, w odróżnieniu od przemysłu, podaż produktów często w czasie kryzysu rośnie (w ten sposób gospodarstwa rodzinne starają się bronić poziomu dochodów), co powoduje spadek cen rolnych głębszy niż w przemyśle (nożyce cen); kryzys ekonomiczny pogłębia kartelizacja, gdyż monopole, broniąc cen, silniej niż rozproszone przedsiębiorstwa ograniczają produkcję; zjawiskiem pochodnym kryzysu ekonomicznego bywa panika giełdowa. Po II wojnie światowej przebieg cykli koniunkturalnych został zmodyfikowany polityką państwa (interwencjonizm); cykle uległy spłaszczeniu, w miejsce kryzysów (załamań) występują raczej okresy stagnacji lub płytkiej recesji; w latach 70. pojawiło się nowe zjawisko, tzw. stagflacja. Od końca XIX w. formułowano teorie zmierzające do wyjaśnienia przyczyn występowania cykli i kryzysów; doszukiwano się rozmaitych przyczyn, z aktywnością Słońca włącznie; do najbardziej znanych należy wyjaśnienie J. Schumpetera, wiążącego kryzysy z wyczerpywaniem się fali innowacji, oraz J.M. Keynesa, tłumaczącego kryzysy niedostatecznym popytem. M. Kalecki sformułował w latach 30. całościową teorię wahań cyklicznych. Nie do końca jest wyjaśnione zjawisko stagflacji lat 70.; możliwość współwystępowania inflacji i stagnacji tłumaczono wzrostem cen ropy naftowej, wzrostem wydatków państwa, wynikających z rozszerzenia jego funkcji opiekuńczych, czy spiralą inflacyjną, nakręcaną przez presję związków zawodowych.

Okresowe kryzysy (załamanie produkcji) występowały także w centralnie kierowanej gospodarce socjalistycznej; ich mechanizm nie jest do końca rozpoznany, tłumaczy się je na ogół skutkami kolejnych fal inwestycyjnych; w ostatnich dekadach swego istnienia liczne gospodarki krajów komunistycznych weszły w fazę długotrwałego kryzysu (załamania produkcji, a następnie stagnacji) o charakterze strukturalnym, a nie cyklicznym.

W okresie przedprzem. występowały kryzysy ekonomiczne powodowane klęskami elementarnymi (nieurodzaje, zarazy) i wojnami, z reguły lokalne, nawiedzające poszczególne prowincje czy miasta; podstawową ich cechą był spadek produkcji rolnej i wzrost cen; głębszy charakter i większy zasięg miały: kryzys XIV w. i kryzys XVII w.

Uprzemysłowienie i rozwój gospodarki kapitalistycznej zmieniły naturę kryzysu ekonomicznego: coraz większego znaczenia nabierały mechanizmy rządzące produkcją przemysłową; rozwój transportu oraz unarodowienie i umiędzynarodowienie rynków sprawiały, że kryzysy ekonomiczne poczęły nabierać charakteru ponadlokalnego, stopniowo zaś światowego; stając się elementem cyklu koniunkturalnego stopniowo nabierały charakteru okresowego. Pierwszy kryzys ekonomiczny nowego typu ogarnął Wielką Brytanię 1825; wywołała go dobra koniunktura poprzednich lat, związana z otwarciem rynków kontynentu europejskiego dla przemysłu angielskiego po zakończeniu wojen napoleońskich. Kryzys następny 1836 oprócz Wielkiej Brytanii objął także USA, a kryzys 1846–47 — zachodnią i środkową Europę; ich podłożem były nadmierne inwestycje związane z budową kolei. Załamanie 1857 po raz pierwszy miało zasięg światowy, rozpoczęło się w USA i objęło: Wielką Brytanię, Francję, Niemcy, Szwecję, Danię, Austrię, Hiszpanię, Belgię, Holandię, Włochy, Rosję, a także niektóre kraje Ameryki Łacińskiej; spadek cen wystąpił nie tylko w przemyśle, ale i w rolnictwie. Łagodniejszy był przebieg kryzysu ekonomicznego 1866. Załamanie, które się rozpoczęło 1873, było głębsze i najdłuższe ze wszystkich kryzysów XIX w., jego kulminacja najwcześniej nastąpiła w USA i Niemczech (1873–74), najpóźniej w Wielkiej Brytanii (1878); mimo ożywienia w przemyśle, nie ustąpiła depresja cen rolnych. Kryzys ten przyspieszył daleko idące zmiany strukturalne w gospodarce (na które miała wpływ też druga rewolucja przemysłowa) — upadek wielu drobnych firm i umocnienie się wielkich przedsiębiorstw (najczęściej o postaci spółek akcyjnych) i grup finansowych; kryzys agrarny, związany m.in. z napływem tanich artykułów żywnościowych z krajów pozaeuropejskich (amerykańskie zboże, argentyńskie mięso, australijska wełna) spowodował intensyfikację zachodnioeuropejskiego rolnictwa, m.in. odejście od dominacji upraw zbożowych na korzyść hodowli. Kolejne kryzysy ekonomiczne wystąpiły 1882, 1890 i 1900–04. Ostatni rozpoczął się w dość zacofanej gospodarczo Rosji; odczuły go wszystkie ówczesne kraje przemysłowe, najmniej Niemcy; w szybko rozwijającej się Japonii spadła ogólna produkcja przemysłowa, ale poważnie wzrosła w przemyśle ciężkim; wszędzie zmniejszyło się zatrudnienie. Kryzys ten przyczynił się do rozwoju monopoli; ożywienie następowało powoli i wiązało się z falą nowych inwestycji, których celem było sprostanie konkurencji. Początki nowego załamania wystąpiły 1906–07, gdy zaczęto uruchamiać nowe zakłady; było ono szczególnie dotkliwe w USA i Wielkiej Brytanii. W 1911 nastąpiło kolejne załamanie w USA. Kryzysy początku XX w. następowały częściej niż poprzednio; nie tylko przyczyniały się do zmian strukturalnych w gospodarce, ale i skłaniały do nowych rozwiązań w polityce ekonomicznej; następowało odchodzenie od idei liberalnych na rzecz interwencjonizmu i protekcjonizmu. Po I wojnie światowej produkcja malała na całym świecie do 1919 w związku z przestawianiem gospodarki na tory pokojowe; 1920 rozpoczął się wzrost, przerwany krótkim kryzysem, po którym gospodarka światowa weszła 1922 w okres długotrwałej poprawy koniunktury. Przerwał ją na jesieni 1929 wielki kryzys gospodarczy, najważniejszy w historii kapitalizmu. Wielki kryzys dotknął wszystkie kraje i dziedziny gospodarki; charakteryzował go bardzo głęboki i długotrwały spadek produkcji przemysłowej, masowe bezrobocie, spadek dochodów ludności i daleko idące skutki polityczne; produkcja najsilniej spadła w obu Amerykach, nasłabiej w Azji (co było wywołane koniunkturą wojenną, związaną z inwazją Japonii na kontynent azjatycki); produkcja dóbr inwestycyjnych zmniejszyła się bardziej aniżeli konsumpcyjnych; oznaki ożywienia pojawiły się dopiero ok. 1933. Handel międzynarodowy, na skutek kurczenia się popytu, przenosił kryzys z kraju do kraju. Przebieg jego zależał od stopnia rozwoju gospodarczego; bardziej odczuły go kraje przemysłowe niż rolnicze (Polska, gdzie załamanie było bardzo dotkliwe, była pod tym względem wyjątkiem). W krajach, w których dominował przemysł, kryzys charakteryzował się przede wszystkim spadkiem produkcji i zatrudnienia; tam, gdzie przeważało rolnictwo, głównym objawem kryzysu był głęboki spadek cen. Wynikało to z odmiennej reakcji przedsiębiorstw przemysłowych i rodzinnych gospodarstw rolnych na kurczenie się popytu i spadek cen zbytu: pierwsze musiały redukować produkcję, nie będąc w stanie pokryć jej kosztów; drugie, nie licząc kosztu rodzinnej siły roboczej, aby zrównoważyć dochody malejące na skutek spadku cen zwiększały produkcję, co przyczyniało się do jeszcze większego spadku cen. W krajach przemysłowych spadek produkcji i zatrudnienia był pogłębiany przez porozumienia monopolistyczne, zawierane także w skali międzynarodowej: przedsiębiorstwa tych samych gałęzi łączyły się, zamykały najmniej rentowne zakłady i ograniczały produkcję, aby utrzymać poziom cen; porozumienia te były niekiedy popierane przez państwa w celu forsowania eksportu i poprawy bilansu płatniczego; było to korzystne dla danej gospodarki narodowej, przyczyniało się jednak do pogłębienia załamania w skali światowej; przedsiębiorcy reagowali żywiołowo na załamanie, racjonalizując produkcję (co często prowadziło do ograniczenia zatrudnienia i wzrostu bezrobocia, które rosło szybciej niż spadała produkcja) i modernizując zakłady przetwórcze; w dłuższej perspektywie działania te, poprzez wzrost inwestycji, przyczyniały się do ożywienia.

Rezultatem załamania produkcji i wymiany międzynarodowej były kryzysy systemów walutowych, bankowości i skarbowości państwowej; poszczególne kraje, wobec zagrożenia bilansu płatniczego, odchodziły od systemu waluty złotej; zawieszenie płatności zagranicznych w złocie przeniosło załamanie na gospodarki kolejnych krajów; systemy bankowe przeżywały kryzys na skutek trudności przedsiębiorstw ze spłatą kredytów; skarbowość poszczególnych państw była dotknięta spadkiem dochodów, przy braku możliwości odpowiedniego zmniejszenia wydatków. Najpoważniejszym skutkiem społecznym wielkiego kryzysu gospodarczego było masowe bezrobocie, spadek dochodów realnych i dramatyczne pogorszenie się położenia całych grup ludności. W krajach słabiej rozwiniętych, o dużym przeludnieniu agrarnym (jak Polska), została zahamowana tradycyjna możliwość polepszenia losu przez emigrację zarobkową, bowiem kraje przyjmujące (np. USA) ograniczyły kwoty imigracyjne. Wielki kryzys spowodował również daleko idące zmiany ideologiczne, zwłaszcza zachwianie przekonania o możliwości samoczynnej regulacji życia gospodarczego przez rynek, jak i podważenie zaufania do demokracji parlamentarnej; przyczynił się do odchodzenia od niej w kierunku faszyzmu i autorytaryzmu (zarówno w krajach europejskich, jak i w Ameryce Południowej), spowodował też wzrost popularności komunizmu; wywołał zmiany w polityce gospodarczej, zwłaszcza zaś wzrost roli państwa (interwencjonizm, nacjonalizm gospodarczy).

Po II wojnie światowej charakter kryzysu ekonomicznego uległ zmianie. Lata 50. zapoczątkowały długotrwały wzrost gospodarczy, zahamowany dopiero u schyłku lat 60.; lata 70. przyniosły powtarzające się recesje, które pod koniec dekady przeszły w stagnację; zahamowania wzrostu gospodarczego były jednak o wiele płytsze aniżeli w latach 30. Przebieg tych zjawisk był też odmienny ze względu na zachowanie się cen, które od czasu kryzysu naftowego (1973) przez całe lata 70. wzrastały. Kryzys energetyczny wywarł również wpływ na teorię ekonomii. Jednoczesny wzrost inflacji i bezrobocia, obserwowany bezpośrednio po kryzysie energetycznym, zyskał miano stagflacji. Wystąpienie tego zjawiska było niezgodne z krzywą Phillipsa, ilustrującą zależność między inflacją a bezrobociem, przyjmowaną powszechnie przez keynesistów. Spowodowało to kryzys ekonomii keynesowskiej i zwrócenie się ku monetaryzmowi.

W latach 90. wystąpiły kryzysy ekonomiczne nowego rodzaju, będące następstwem procesów globalizacji gospodarki, a zwłaszcza swobody przepływu kapitału. Wszystkie gospodarki, które dotknął tego rodzaju kryzys, charakteryzowały się tym, że: zliberalizowały przepisy regulujące przepływy finansowe; bilans handlowy wykazywał duży deficyt (ok. 7% PKB) i był równoważony przez napływ kapitału spekulacyjnego, zachęconego wysokimi stopami procentowymi i aprecjacją waluty; system bankowy kreował nadmierną ilość pieniądza, udzielając złych, nieściągalnych kredytów. Powyższe czynniki powodowały wrażliwość gospodarek na spekulacyjne ataki funduszy inwestycyjnych na walutę danego kraju oraz odpływ tych kapitałów powodowany np. złymi prognozami gospodarczymi i politycznymi. Wydaje się, że kryzysy te były dodatkowo pogłębiane przez zalecenia międzynarodowych organizacji finansowych utrzymywania wysokich stóp procentowych dla zahamowania odpływu spekulacyjnych kapitałów, co dodatkowo pogłębiało recesję. Kryzysy tego typu wystąpiły w Azji, Ameryce Południowej, Rosji i Turcji.

Sławomir Sztaba

Bibliografia

J. Estey Cykle koniunkturalne, Warszawa 1959;

M. Kalecki Teoria dynamiki gospodarczej, w: Dzieła, t. 2, Warszawa 1980;

W.A. Lewis Wzrost i wahania cykliczne 1870–1913, Warszawa 1988;

J.M. Keynes Ogólna teoria procentu, zatrudnienia i pieniądza, Warszawa 2003;

J.K. Galbraith The Great Crash, Harmondsworth 1971.