Szwecja. Historia

Szwecja. Historia.

W I tysiącleciu p.n.e. rozwijały na ziemiach obecnej południowej Szwecji się najstarsze kultury Germanów, którzy migrowali stąd w wielu falach na południe. Szwecję zamieszkiwały wówczas plemiona północnogermańskie Swewowie i Goci. We wczesnym średniowieczu rolę państwotwórczą zaczął odgrywać związek plemienny Swewów, z ośrodkiem w Starej Uppsali, rządzony przez władców z rodu Ynglingów, którzy najpóźniej w IX w. podporządkowali sobie także Gotów, tworząc podstawy kształtowania się państwa szwedzkiego. Między początkiem IX a połową XI w. (w tzw. epoce wikingów) grupy szwedzkich żeglarzy, kupców i wojowników, zw. we wschodniej Europie Waregami, dokonywały licznych wypraw handlowych, łupieskich lub osadniczych na wschodnie wybrzeża Bałtyku i przez ziemie ruskie docierały do M. Czarnego i Bizancjum.

Od ok. 830 podejmowano próby chrystianizacji ziem szwedzkich. W końcu X w., w wyniku konfliktów z władcami duńskimi i norweskimi, państwo szwedzkie pojawiło się na arenie międzynarodowej. Za panowania Olafa Skötkonunga (początek XI w.) nastąpiło wzmożenie chrystianizacji. W 1164 utworzono archidiecezję w Uppsali (uznającą prymat duńskiego Lund). Współpraca królów z duchowieństwem sprzyjała unifikacji państwa, będącego początkowo dość luźnym związkiem prowincji (dawnych państewek plemiennych). Dzieje Szwecji w XI–XIII w. charakteryzowały się częstymi walkami pretendentów do władzy, od połowy XII w. gł. z rodów Erykidów i Swerkerydów. W 1250 tron objęła dynastia Folkungów. Podejmowane od XII w. wyprawy krzyżowe do Finlandii zapoczątkowały szwedzką kolonizację tego kraju i doprowadziły do podporządkowania go Szwecji. Od XIII w. ważną pozycję w gospodarce szwedz. zajmowali kupcy niemieccy związani z Hanzą,. Na przełomie XIII i XIV w. ukształtowała się złożona z możnych Rada Królestwa oraz pojawiły zaczątki zgromadzeń stanowych. ok. 1350 ujednolicono system prawny.

W 2. połowie XIV w. opór możnych przeciw próbom umocnienia władzy królewskiej doprowadził do obalenia Folkungów i osadzenia na tronie popieranego przez Hanzę Albrechta Meklemburskiego. Jego panowanie 1364–89 stanowiło apogeum wpływów niemieckich w Szwecji. W 1389 bunt rycerstwa, poparty przez królową Danii i Norwegii, Małgorzatę I, dał jej władzę również nad Szwecją. Dążąc do trwałego zjednoczenia państw skandynawskich, 1397 Małgorzata przeprowadziła koronację swego kuzyna, Eryka Pomorskiego, na króla 3 monarchii (unia kalmarska). Faktyczne zdominowanie tego związku przez Danię oraz jej polityka sprzeczna z gospodarczym interesem Szwecji stały się powodem powstania 1434–36 pod wodzą Engelbrekta Engelbrektssona. Zwołane wówczas (1435) w Arboga zgromadzenie przedstawicieli stanów jest tradycyjnie uznawane za pierwszy szwedzki parlament (Riksdag). Unia została zachowana przy uznaniu odrębności prawnej tworzących ją państw. W 1471 regent Sten Sture Starszy odparł najazd duński (bitwa pod Brunkeberg), zapoczątkowując okres 1471–1520 umacniania się szwedzkiej niezależności. W 1520 Szwecję opanował Chrystian II duński. Wprowadzone przez niego rządy terroru (krwawa łaźnia sztokholmska) wywołały ogólnonarodowe powstanie 1521–23, zakończone wyniesieniem jego przywódcy, Gustawa Wazy, na tron i ostatecznym zerwaniem unii kalmarskiej.

Za panowania Gustawa I Wazy (1523–60) szerzące się od lat 20. XVI w. wśród mieszczan i szlachty idee reformacji spowodowały stopniowe przyjęcie przez Szwecję luteranizmu. Uchwalona 1527 sekularyzacja większości dóbr kościelnych zasiliła skarb królewski, ułatwiając monarchii finansowe uniezależnienie się od hanzeatyckiej Lubeki i uzyskanie przewagi nad możnymi. Rozpoczęto budowę armii i floty oraz modernizację administracji. Za panowania synów Gustawa I: Eryka XIV (1560–68) i Jana III (1569–92) Szwecja rozpoczęła ekspansję w Inflantach; 1561 zaanektowała Estonię, 1563–70 wzięła udział w wojnie z Danią, Moskwą i Polską. Wybór syna Jana III i Katarzyny Jagiellonki, Zygmunta III Wazy, na tron pol. (1587) nie rozwiązał sporu o Estonię, a wkrótce wzmógł konflikt polsko-szwedzki. W Szwecji przeciw katolikowi Zygmuntowi (od 1592 także król Szwecji) wystąpiła opozycja protestancka z jego stryjem, Karolem Sudermańskim (późniejszy Karol IX). Po klęsce 1598 Zygmunt został zdetronizowany (1599), ale nie zrezygnował z odzyskania tronu, zapoczątkowując długotrwałe wojny polsko-szwedzkie.

Syn Karola IX, Gustaw II Adolf, wprowadził państwo do wielkiej polityki europejskiej, otwierając stulecie ekspansji militarno-politycznej (tzw. epoka wielkości 1611–1718), w którym Szwecja dążyła do opanowania basenu Bałtyku. Kompromis monarchii z arystokracją i szlachtą, sprawny system administracyjny oraz reformy taktyki i organizacji armii z poboru, przyniosły Szwecji w XVII w. sukcesy wojenne, odnoszone zwłaszcza pod wodzą Gustawa II Adolfa i Karola X Gustawa (1654–60). W wojnie z Moskwą Szwecja uzyskała Karelię i Ingrię (1617), z Polską — Inflanty i okresowo dochody z ceł gdańskich (1626–35), z Danią — m.in. Gotlandię (1643–45). W 1630 włączyła się po stronie protestanckiej do wojny trzydziestoletniej w Niemczech, uniemożliwiając konsolidację władzy cesarskiej nad księstwami niemieckiej, i na mocy pokoju westfalskiego 1648 uzyskała m.in. część Pomorza Zachodniego. W wojnie północnej 1655–60 przeciw Polsce, a później koalicji państw, po początkowych sukcesach (tzw. potop szwedzki) Szwecja musiała wycofać się z Polski (1660). Trwale zdobyła zaś Skanię, wypierając Danię z Półwyspu Skandynawskiego (1658–60). Choć powiększona terytorialnie, Szwecja była wyczerpana finansowo, co wykazała wojna 1675–79 z Brandenburgią i Danią.

W XVII w. w Szwecji ścierały się 2 koncepcje sprawowania władzy; arystokratyczna, zgodna z Formą rządu z 1634, powierzała sprawowanie rzeczywistej władzy Radzie Królestwa — za małoletniości królowej Krystyny (1632–44) i Karola XI (1660–72), i monarchistyczna — za samodzielnych rządów Krystyny, a zwłaszcza Karola X Gustawa i Karola XI, którzy, wykorzystując poparcie Riksdagu, starali się ograniczyć wpływy arystokracji. W 1680 Karol XI wprowadził rządy absolutne oraz dokonał konsekwentnych redukcji dawnych nadań ziemskich, które zrujnowały arystokratyczną elitę. Wielka wojna północna 1700–21, mimo początkowych zwycięstw Karola XII, po jego klęsce pod Połtawą (1709) przyniosła Szwecji utratę większości XVII-wiecznych nabytków oraz rangi mocarstwa.

Po śmierci Karola XII (1718) ustawy 1719–23 (m.in. nowa Forma rządu) ograniczyły władzę król. na rzecz Riksdagu i Rady Królestwa. Podczas tzw. epoki wolności 1718–72 doszło do ukształtowania się stronnictw politycznych. W 1720–38 kanclerz A.B. Horn wprowadzał reformy merkantylistyczne i realizował pokojową politykę zagraniczną, wspierany przez drobną szlachtę i mieszczaństwo, które stały się trzonem stronnictwa „Czapek”. Przeciwne mu arystokratyczne stronnictwo „Kapeluszy”, po dojściu 1738 do władzy podjęło próbę przywrócenia Szwecji pozycji mocarstwa. W 1741 doprowadziło do wojny z Rosją zakończonej 1743 klęską i utratą części Finlandii. W 1765 układ Danii, Rosji i Prus miał gwarantować zachowanie słabej władzy królewskiej w Szwecji. W 1772 Gustaw III wprowadził, na drodze zamachu stanu, ustrój inspirowany ideami oświeconego absolutyzmu. Podjęta również przez niego próba odzyskania pozycji mocarstwa zakończyła się kolejnym niepowodzeniem w wojnie z Rosją 1788–90. Protekcjonistyczna polityka państwa przyczyniła się w XVIII w. do znacznego rozwoju gospodarki Szwecji.

W okresie europejskich wojen z rewolucyjną i napoleońską Francją Szwecja zachowała do 1805 neutralność. Udział od 1805 w koalicji antyfrancuskiej przyniósł jej utratę w wojnie 1808–09 z Rosją Finlandii i Wysp Alandzkich. W 1809, po detronizacji Gustawa IV Adolfa, uchwalono konstytucję (Forma rządu), stanowiącą podstawę ustroju Szwecji do 1974. Wprowadzała ona podział władz oraz odpowiedzialność ministrów (powoływanych przez króla) przed Riksdagiem. Uznany 1810 za następcę tronu Szwecji. napoleoński marszałek J.B. Bernadotte dokonał zmiany orientacji szwedz. polityki zagranicznej: pogodziwszy się z utratą Finlandii, 1813 wystąpił przeciw Napoleonowi I i jego sojuszniczce, Danii, od której 1814 uzyskał Norwegię. Po krótkim oporze Norwegów połączono ją ze Szwecją unią personalną. W 1818 Bernadotte, jako Karol XIV Jan, zapoczątkował dynastię do dziś panującą w Szwecji.

Od ok. 1870 nasilił się proces industrializacji. W XIX w. nastąpił szybki przyrost liczby ludności Szwecji (1800–1920 z 2,3 do 5,9 mln), mimo wysokiej emigracji do Stanów Zjednoczonych. W 1866 dotychczasowy 4-izbowy parlament stanowy zastąpiono przez 2-izbowy, pochodzący z wyborów (do izby niższej — bezpośrednich) ograniczonych przez cenzus majątkowy i płci. W nowym Riksdagu powstały pierwsze w Szwecji nowoczesne partie polityczne i ukształtował się system rządów parlamentarno-gabinetowych. W 1905 dążenia Norwegów do całkowitej samodzielności doprowadziły do pokojowego rozwiązania unii szwedzko-norweskiej.

W czasie I wojny świat. Szwecja zachowała neutralność. Po wprowadzeniu 1919 przez rząd liberalny powszechnego prawa wyborczego w parlamencie umocnili się socjaldemokraci z SAP, którzy 1920 po raz pierwszy powołali rząd. W okresie wielkiego kryzysu 1932 SAP powróciła na stałe do władzy (z przerwami 1976–82 i 1991–94) i zainicjowała politykę społeczno-ekonomiczną opartą na: interwencjonizmie państwa w sferze gospodarczej, rozbudowie opieki socjalnej oraz porozumieniach zbiorowych między pracodawcami a związkami zawodowymi. Kolejne rządy SAP kontynuowały strategię tzw. szwedzkiej drogi pośredniej, tj. niwelowania drastycznych różnic społ. (silnie progresywny podatek dochodowy) oraz nasycania systemu gospodarki rynkowej z przewagą własności prywatnej elementami działalności opiekuńczej, realizowanej przez państwo i samorządy. Poczynania te, przyniosły podniesienie materialnego poziomu życia szwedz. społeczeństwa. Od lat 70. ekspansja świadczeń socjalnych wraz z malejącą efektywnością gospodarowania finansami publicznymi, na tle nasilających się zjawisk recesyjnych, zmuszały do zwiększania opodatkowania i działań oszczędnościowych. Wynikły stąd spadek popularności SAP wykorzystały partie centrum i prawicy, przejmując władzę 1976–82 i 1991–94. Przerwanie dominacji socjaldemokratów zbiegło się z oznakami dekompozycji w ruchu związkowym oraz w systemie porozumień zbiorowych, do czego przyczyniła się obecność kapitału obcego w Szwecji oraz ucieczka kapitału szwedzkiego za granicę ze względu na silne obciążenia podatkowe i socjalne. Rząd konserwatystów ograniczył wydatki publiczne i podjął kroki mające ożywić gospodarkę metodami wolnorynkowymi.

W 1971 zniesiono izbę wyższą Riksdagu; 1975 weszła w życie nowa konstytucja znacznie ograniczająca nawet formalne uprawnienia monarchy. Na arenie międzynarodowej po 1918 Szwecja kontynuowała politykę neutralności. Od 1920 była członkiem Ligi Narodów. W V 1939 odrzuciła propozycję Niemiec zawarcia paktu o nieagresji i 1939–45 zachowała neutralność. W 1945 przystąpiła do ONZ; 1948 została objęta planem Marshalla. Utrzymywała bliskie kontakty polityczne, gospodarcze i kulturalne z krajami skandynawskimi: od 1952 uczestnicząc w Radzie Nordyckiej. 1960–94 była również członkiem EFTA, a od 1995 UE. Nie przystąpiła natomiast do europejskiej unii walutowej (nie wprowadziła euro).