Finlandia. Historia
 
Encyklopedia PWN
Finlandia. Historia.
U progu n.e. ziemie fińskie zamieszkiwali — w dużym rozproszeniu — koczowniczych Lapończycy. Od ok. 100 n.e. z obecnej Estonii przeprawiały się plemiona Finów, które do VIII w. zasiedliły południową i środkową Finlandię spychając Lapończyków na północy, ale nie stworzyli organizacji państwowej. Od XII w. Finlandia była terenem ekspansji i rywalizacji szwedzkiej, duńskiej i ruskiej (Nowogród Wielki), połączonej z chrystianizacją kraju (katolicyzm ze Skandynawii, prawosławie z Rusi). Decydujące znaczenie miały szwedzkie wyprawy krzyżowe: 1155 lub 1157 (założenie Åbo — ob. fińskie Turku, początek budowy fińskiej organizacji kościelnej), 1249–50 i 1293, Rywalizację między Szwecją a Nowogrodem Wielkim o Karelię zakończył jej podział dokonany na mocy traktatu 1323.
Finlandia stała się integralną i równoprawną częścią Królestwa Szwecji, czego nie zmieniło kilkakrotne nadawanie jej w lenno młodszemu bratu króla, czasowe mianowanie gubernatorów całego kraju oraz podniesienie do godności wielkiego księstwa (1581) przez Jana III Wazę; przedstawiciele Finlandii mieli prawo do udziału w elekcji władców szwedzkich oraz do zasiadania w szwedzkim parlamencie stanowym. Osadnictwo szwedzkie, trwające XII–XVIII w., objęło głównie wybrzeża. Za panowania Gustawa I Wazy (1523–60) stopniowo wprowadzano luteranizm Z propagowaniem nowego wyznania wiążą się początki piśmiennictwa w języku fińskim. Konflikty Szwecji z państwem moskiewskim w 2. połowie XVI w. i na początku XVII w. spowodowały przesunięcie wschodniej granicy fińskiej, 1595 wyznaczono ją od Przesmyku Karelskiego do Morza Barentsa, a 1617 na mocy pokoju w Stołbowie Rosja odstąpiła Ingrię oraz Karelię. Podczas kolejnych wojen (1700–21, 1741–43 i 1788–90) działania toczyły się także na terytorium Finlandii; ich skutkiem była kilkakrotna okupacja kraju przez wojska rosyjskie, zniszczenia i straty terytorialne: 1721 pokój w Nystadt (Karelia), 1743 traktat w Åbo. W XVIII w. rosły w kraju wpływu rosyjskie.
Panowanie szwedzkie zakończyło wraz z wejściem wojsk rosyjskich w czasie wojny 1808–09. Zwołany 1809 przez Aleksandra I do Borgå (fińskie Porvoo) parlament fiński uznał zwierzchnictwo cara jako wielkiego księcia Finlandii. Na mocy pokoju we Fredrikshamn (fińska Hamina) Szwecja scedowała Finlandię wraz z Wyspami Alandzkimi na rzecz Rosji. W okresie 1809–1917 Finlandia miała status autonomicznego wielkiego księstwa, związanego z Rosją unią personalną. Autonomia obejmowała własny parlament, rząd (Senatem), sądownictwo, administrację, armię i granicę celną z Rosją. W praktyce nie w pełni ją realizowano. Parlamentu nie zwoływano do 1863; cara reprezentował w Finlandii generał-gubernator, w Petersburgu rezydował minister ds. Finlandii. W 1812 Rosja zwróciła tereny zajęte na mocy traktatów z 1721 i 1743 (po Ładogę). W 1812 stolicę przeniesiono z Åbo do Helsinek. Urzędowym językiem Finlandii pozostał szwedzki, używany przez wyższe warstwy społeczeństwa; rosnące wśród nich poczucie związku z krajem zamieszkania zaowocowało zainteresowaniem się miejscowymi tradycjami i kulturą i pojawieniem się fińskiej świadomości narodowej wśród części warstw oświeconych. Staraniom o prawa języka fińskiego przewodził ruch fennomanów, który w 2. połowie XIX w. przybrał formę partii politycznej. Osłabienie Rosji po wojnie krymskiej rozpoczęło okres liberalizacji polityki caratu wobec Finów: 1863 zwołano parlament stanowy, stopniowo wprowadzono język fiński do szkół i urzędów oraz odrębna fińską walutę. Po 1881 podjęto próby ograniczenia autonomii Finlandii oraz rusyfikacji jej instytucji, zwłaszcza 1898–1904 za rządów generała-gubernatora N.J. Bobrikowa (zabity w zamachu). Skutki wojny rosyjsko-japońskiej i rewolucji 1905 (która objęła również ziemie fińskie) zmusiły carat do ustępstw; reforma parlamentarna 1906 wprowadziła zamiast zgromadzenia stanowego 1-izbowy parlament z wyborów powszechnych i bezpośrednich (Eduskunta). Wydarzenia z przełomu XIX i XX w. przyczyniły się do zróżnicowania fińskiej sceny politycznej. Wśród fennomanów nastąpił rozłam na stronnictwo ugodowe (starofinowie) i broniące autonomii (młodofinowie), powstała Fińska Partia Socjaldemokratyczna, liberalna Szwedzka Partia Ludowa i Unia Agrariuszy.
Parlament fiński 6 XII 1917 proklamował niepodległość kraju. W I 1918 na ziemie fińskie wtargnęły siły bolszewickie, które opanowały początkowo południe kraju, zostały jednak pokonane przez wojska rządowe (gen. C.G.E. Mannerheim) i Niemców. Wojnę z Rosją zakończył pokój zawarty 1920 w Dorpacie, uznający dotychczasową granicę w Karelii oraz przyznający Finlandii rejon Petsamo. W 1920 Finlandię przyjęto również do Ligi Narodów. W 1919 parlament uchwalił republikańską konstytucję i wybrał pierwszego prezydenta. W 1918 i 1922 przeprowadzono reformę rolną, Rządy w okresie międzywojennym sprawowały głównie koalicje partii centrum i prawicy. Za główny problem dla bezpieczeństwa kraju powszechnie uznawano zagrożenie ze strony ZSRR. W 1922 negocjowano porozumienie obronne z Estonią, Łotwą i Polską, nie ratyfikowane jednak przez Eduskuntę; nawiązano bliskie kontakty z państwami skandynawskimi prowadzącymi politykę neutralności. Mimo podpisania 1932 fińsko-sowieckiego paktu o nieagresji, podjęto budowę umocnień obronnych na Przesmyku Karelskim (linia Mannerheima). Od wiosny 1938 ZSRR wysuwał propozycje porozumienia obronnego powiązanego ze zmianami terytorialnymi.
Zgodnie układem Ribbentrop-Mołotow Finlandia znalazła się w sowieckiej „strefie wpływów”; X 1939 ZSRR przedstawił żądania ustępstw terytorialnych i wprowadzenia sił sowieckich do Finlandii. Po ich odrzuceniu przez rząd fiński ZSRR dokonał agresji na Finlandię (wojna zimowa). Mimo bohaterskiej obrony Finlandia była zmuszona przyjąć sowieckie warunki pokojowe (m.in. odstąpić zachodnią Karelię). Po inkorporacji Litwy, Łotwy i Estonii przez ZSRR Finlandia nawiązała (jesienią 1940) kontakty wojskowe z Niemcami i VI 1941 przystąpiła u ich boku do wojny z ZSRR (wojna kontynuacyjna). Przechylenie się szali zwycięstwa w II wojnie światowej zmusiło Finlandię do zerwania IX 1944 stosunków z Niemcami i zawarcia rozejmu w Moskwie. Walki z Niemcami na północy kraju trwały do IV 1945. Rozejm moskiewski 1944 i pokój paryski 1947 potwierdziły granicę wyznaczoną 1940, ponadto Finlandia oddała rejon Petsamo i zobowiązywała się do częściowego rozbrojenia i spłacenia reparacji. Po obu wojnach do Finlandii napłynęło ok. 500 tys. uciekinierów z Karelii.
Za prezydentury J.K. Paasikiviego (1946–56), wypracowano zasady stosunków z ZSRR (linia Paasikiviego): nastąpiło faktyczne uzależnienie fińskiej aktywności na arenie międzynarodowej od polityki ZSRR, przy zachowaniu statusu państwa neutralnego i zaakceptowaniu przez ZSRR utrzymania w Finlandii demokracji parlamentarnej i gospodarki wolnorynkowej. W 1955 Finlandia została członkiem ONZ oraz Rady Nordyckiej; podejmowane przez część polityków próby zbliżenia z Zachodem wywoływały przeciwdziałania ZSRR. Za prezydentury U.K. Kekkonena (1956–81) kontynuowano bliskie stosunki z ZSRR przy deklarowanej równości w kontaktach z Zachodem i Wschodem. W 1961 Finlandia zawarła umowę o stowarzyszeniu z EFTA (pełne członkostwo od 1986). Jako państwo neutralne była 1972–73 i 1975 gospodarzem KBWE.
Wielopartyjny system polityczny Finlandii i brak partii dysponującej bezwzględną większością w parlamencie zmuszają do tworzenia rządów koalicyjnych i powodują częste zmiany gabinetów (1917–44 było ich ok. 30, po 1944 ponad 40). Po 1944 najczęściej w skład koalicji rządzących wchodzili: agrariusze (ob. Fińskie Centrum), socjaldemokraci, konserwatyści, komuniści (Demokratyczny Związek Narodu Fińskiego) i liberalna Szwedzka Partia Ludowa. Czynnikiem stabilizującym jest urząd prezydenta. W przezwyciężeniu kryzysu społeczno-gospodarczego po 1990 pomogła integracja z Zachodem, aż do przystąpienia 1995 do UE i wprowadzenia wspólnej waluty euro (2002). W 2000 nowa konstytucja ograniczyła uprawnienia prezydenta i jednoznacznie wprowadziła parlamentarno-gabinetowy system rządów.
W 2002, na tle konfliktu o rozwój energetyki jądrowej (rząd podjął decyzję o budowie w Finlandii piątego reaktora), z koalicji wystąpiło ugrupowanie zielonych. W wyniku wyborów 2003, w których sukces odniosło Fińskie Centrum, jego przywódczyni A. Jäätteenmäki (oskarżająca Lipponena w czasie kampanii wyborczej o popieranie polityki USA wobec Iraku) stanęła IV 2003 na czele rządu koalicji centrolewicy (Fińskie Centrum, Fińska Partia Socjaldemokratyczna, Szwedzka Partia Ludowa); wkrótce ujawnienie nielegalnego uzyskania przez Jäätteenmäki dokumentów przeciw Lipponenowi zmusiło ją do ustąpienia z funkcji premiera (VI 2003); zastąpił ją M. Vanhanen (też z Fińskiego Centrum).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia