technika
 
Encyklopedia PWN
technika
[gr.],
dziedzina ludzkiej działalności, której celem jest oparte na wiedzy (na podstawach naukowych) produkowanie rzeczy i wywoływanie zjawisk niewystępujących w przyrodzie oraz przekształcanie wytworów przyrody;
główny czynnik rozwoju cywilizacji i, wraz z nauką, istotny składnik kultury; techniką jest nazywany także sposób i biegłość wykonywania określonych czynności w jakiejś dziedzinie, np. technika gry na instrumencie muzycznym, technika piłkarska, technika pracy umysłowej.
Podziału techniki (w znaczeniu pierwszym, ogólnym) dokonuje się wg różnorodnych kryteriów; biorąc pod uwagę dziedzinę zastosowań, rozróżnia się technikę budowy maszyn, budowlaną, chemiczną, elektroniczną, górniczą, hutniczą, informatyczną, medyczną, rolniczą, telekomunikacyjną i in. Działalność badawczą w dziedzinie techniki prowadzą nauki techniczne; ogół wiadomości o sposobach przetwarzania surowców i wytwarzania wyrobów stanowi technologię (ang. termin technology odpowiada pojęciowo polskiemu terminowi technika). Podstawową częścią techniki jest technika produkcji.
Związki techniki z nauką. Związek techniki z nauką wyraża się głównie zależnością między wynalazkiem technicznym a odkryciem naukowym. Już ok. 4 tysięcy lat p.n.e. kapłani i urzędnicy zapoczątkowali w kilku krajach badania naukowe, nie mając, podobnie jak później uczeni greccy i rzymscy, kontaktu z techniką produkcji; wskutek tego rozwojowi nauki, szczególnie dynamicznemu w starożytnej Grecji, towarzyszył jedynie powolny rozwój techniki. W średniowieczu wynalezienie druku, umożliwiającego upowszechnianie wiedzy przyczyniło się do nawiązywania kontaktów między nauką i techniką. Znaczenie tego powiązania doceniał Leonardo da Vinci; koncepcję nauki związanej nie tylko z praktyką, lecz także jej służącej, sformułował w początkach XVII w. F. Bacon, lecz wkład nauki do rozwoju techniki był wówczas wciąż niewielki. Rewolucyjne zmiany, zachodzące jednocześnie w wielu dziedzinach techniki, rozpoczęły się w 2. połowie XVIII w. w wyniku rewolucji przemysłowej; energetyczną podstawę tych zmian stanowił wynalazek maszyny parowej. Rewolucji technicznej nie dokonali jednak uczeni, lecz technicy praktycy. Do powiązania nauki i techniki było konieczne udostępnienie pracownikom nauki informacji o stanie i rozwoju techniki, czego najpełniej dokonała Wielka encyklopedia francuska, oraz zapewnienie pracownikom techniki, tj. inżynierom, przygotowania naukowego, co zapoczątkowała założona w Paryżu 1794 Szkoła Politechniczna; kształtowały się w niej pierwsze nauki techniczne, czemu sprzyjał rozwój techniki, szczególnie szybki w XIX i XX w. Wprzęgnięcie nauki w czasie I i II wojny światowej oraz później, w okresie tzw. zimnej wojny, do rozwiązywania zadań technicznych doprowadziło do ścisłego już jej powiązania z techniką. Obecnie technika jest dość silnie związana z nauką; z jednej strony dostarcza nauce ciągle udoskonalanej aparatury badawczej, z drugiej zaś — rozwój techniki jest tak uzależniony od postępu nauki, że każde większe osiągnięcie techniki jest w znacznym stopniu wynikiem badań naukowych (rewolucja naukowo-techniczna).
Społeczna rola techniki. Postęp techniczny jest głównym czynnikiem rozwoju gospodarczego, jednakże rozwojowi techniki towarzyszą też niebezpieczeństwa. Wynikają one, po pierwsze — z wykorzystywania osiągnięć techniki do celów wojennych (użycie broni jądrowej mogłoby obecnie doprowadzić do zagłady całej ludzkości); po drugie — z wypierania, w coraz większym stopniu, świata przyrody przez świat wytworów i procesów techniki, co powoduje skutki uboczne, zagrażające zniszczeniem środowiska biologicznego człowieka; po trzecie — z mechanizacji charakteryzującej rozwój techniki od czasu rewolucji przemysłowej, która wprowadziła system pracy polegający na ścisłym podziale, zmuszającym robotnika do wielokrotnego wykonywania tych samych, prostych czynności, sprowadzając go w ten sposób do roli „dodatku do maszyny”, co wpływa negatywnie na jego osobowość; zahamowaniu tej antyhumanistycznej tendencji sprzyja, na większą skalę dopiero od połowy XX w. automatyzacja, która pozwala wyeliminować robotnika z toku procesów produkcyjnych — to z kolei jednak grozi bezrobociem. Wspomniane negatywne skutki i zagrożenia powodują dość rozpowszechnione w naszej epoce podstawy antyscjentyczne, których zwolennicy oceniają postęp techniczny jako zjawisko szkodliwe. Postęp techniczny spowodował, zwłaszcza w ostatnich 2 stuleciach, znaczne ułatwienia we wszystkich dziedzinach życia, umożliwiając korzystanie z tych ułatwień stale zwiększającej się części społeczeństwa („demokratyzując komfort życia”), jak również wynalezienie sposobów zapobiegania negatywnym skutkom rozwoju techniki (ochrona atmosfery, ochrona gleb i gruntów, ochrona wód). Wynalazczość daje ludzkości jedynie większe możliwości, natomiast sposób ich wykorzystania zależy niemal wyłącznie od stosunków społeczno-politycznych.
Technika jest jedyną z podstawowych dziedzin działalności ludzkiej, której nieustanny postęp w skali światowej jest poświadczony historycznie (zastoje czy regresy, jak np. w Europie po upadku imperium rzymskiego, miały charakter lokalny). Postęp techniczny polega na dokonywaniu i stosowaniu wynalazków (narzędzi, urządzeń, przedmiotów użytkowych, nowych metod produkcyjnych). Wdrożenie i akceptacja społeczna wynalazku są zazwyczaj uzależnione od jego przydatności gospodarczej i opłacalności, choć w sytuacjach szczególnych (np. wojna) może decydować skuteczność.
Historia techniki w Polsce. Ziemie polskie były położone peryferyjnie w stosunku do obszarów, na których dokonywał się zasadniczy postęp techniczny ludzkości. Podobnie jak w całej Europie na północ od Alp i Karpat, ze znacznym opóźnieniem adaptowano tu zdobycze techniki docierające początkowo z krajów śródziemnomorskich. Polska jest zasobna w złoża krzemienia, eksploatowanego odkrywkowo od końca paleolitu na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, a w neolicie (górniczo) na dużą skalę w rejonie Gór Świętokrzyskich. Od ok. 1700 p.n.e. używano miedzi, od ok. 1800 p.n.e. — brązu, od ok. 700 p.n.e. — żelaza. W III w. p.n.e. dzięki Celtom rozpowszechniła się znajomość koła garncarskiego i żaren obrotowych. Interesującym epizodem był rozkwit w I–IV w. n.e., największego poza granicami imperium rzymskiego, europejskiego ośrodka hutnictwa żelaza w Górach Świętokrzyskich. W piastowskiej Polsce proces adaptacji nowości technicznych uległ znacznemu przyspieszeniu. W wyniku kontaktów ze spadkobiercami rzymskiej cywilizacji, a zwłaszcza kolonizacji niemieckiej (XII–XIII w.), zaczęto wznosić budowle murowane (X w.), eksploatować kopalnie rud, stosować koło wodne i pług (XII w.), wydobywać sól (Wieliczka), wykorzystywać wiatraki (XIII w.), wodociągi, zegary mechaniczne i działa (XIV w.). Pod koniec XIV w. Polska nie odbiegała poziomem rozwoju techniki od krajów Europy Zachodniej. Z XV w. pochodzą informacje o polskich sukcesach technicznych: zbudowaniu 1410 przez mistrza Jarosława mostu łyżwowego przez Wisłę, pod Czerwińskiem, dla wojsk Władysława II Jagiełły oraz rozwoju rodzimego hutnictwa miedzi, głównie w Mogile pod Krakowem, gdzie J. Turzo przerabiał rudę sprowadzaną z Węgier, prawdopodobnie stosując odzyskiwanie srebra. W XVI w. Polska wykorzystywała zdobycze techniczne renesansu; pracowali w niej wówczas włoscy inżynierowie, których dziełem były m.in.: rozbudowa Wawelu i Zamościa, budowa pierwszego polskiego okrętu morskiego (Elbląg, 1571), a także wyposażenie polskiej artylerii w pociski zapalające (1580). Rodzime osiągnięcia to: pierwszy stały most na Wiśle w Warszawie (Erazm z Zakroczymia, 1573) oraz zapoczątkowanie polskiego piśmiennictwa technicznego (S. Grzepski Geometria 1566). Na początku XVII w. hutnicy włoscy uruchomili w Zagłębiu Staropolskim pierwsze wielkie piece hutnicze. W tym czasie Polacy zaczęli czynnie uczestniczyć w rozwijaniu techniki europejskiej. Międzynarodowym autorytetem w dziedzinie fortyfikacji stał się A. Freytag, w dziedzinie artylerii i rakietnictwa zaś — K. Siemienowicz. Duży wkład do rozwoju konstrukcji zegarów wniósł A. Kochański. Gdańszczanin J. Heweliusz tworzył rozmaite instrumenty naukowe, głównie optyczne, m.in. pierwowzór peryskopu. Spolonizowany Włoch, T. Boratyni, przeprowadził 1647 w Warszawie, głośne w całej Europie, próby lotnicze. Długotrwałe wojny w połowie XVII w. zniszczyły znaczną część polskich zakładów produkcyjnych. Przejawem odradzania się techniki w 2. połowie XVIII w. było m.in. powstawanie manufaktur, głównie magnackich i królewskich (A. Tyzenhauz). Powołano 1782 Komisję Kruszcową, zbudowano kanały: Królewski (1775–98) i Ogińskiego (1767–83), uruchomiono wytwórnię broni palnej w Kozienicach (A. Kownacki, 1788). W 1815–30 w Królestwie Polskim ugruntowano podstawy nowoczesnego podejścia do techniki, tworząc uczelnie techniczne (Kielce 1816, Warszawa 1826), inicjując czasopiśmiennictwo techniczne („Izys Polska” 1820), modernizując przemysł, budując sieć dróg bitych i Kanał Augustowski (1824–39); nowe stanowisko wobec techniki uwidoczniło się również w szeregach Wielkiej Emigracji, której liczni przedstawiciele pracowali jako inżynierowie, m.in. w Peru (E. Malinowski, E. Habich, W. Kluger), w Szwajcarii (J.P. Lelewel, A. Stryjeński), Kanadzie (K. Gzowski). Na obczyźnie działało też wielu polskich wynalazców zajmujących się kluczowymi problemami ówczesnej techniki światowej (m.in. J.J. Baranowski, S. Drzewiecki, K. Prószyński). Pod koniec XIX w. i na początku XX dużą rolę w rozwoju techniki odegrali: budowniczy mostów R. Modrzejewski (Modjeski) w Stanach Zjednoczonych, pionier elektrowni wodnych G. Narutowicz, wynalazca I. Mościcki w Szwajcarii oraz konstruktor silników spalinowych L.T. Eberman w Niemczech. W kraju pod zaborami stopniowo tworzył się nowoczesny przemysł, przede wszystkim narzędzi i maszyn rolniczych (H. Cegielski, S. Lilpop, L. Zieleniewski). W połowie XIX w. na Podkarpaciu zaczęto eksploatować, przetwarzać i wykorzystywać gospodarczo ropę naftową, m.in. do oświetlania (I. Łukasiewicz). Sporo osiągnięć odnotowali inżynierowie polscy pracujący w Rosji, przede wszystkim przy budowie mostów (S. Kierbedź) i kolei. Po 1870 nastąpiło spolszczenie istniejącej od 1844 we Lwowie Akademi Technicznej i przekształcenie jej w Szkołę Politechniczną (1877); wokół niej rozwinął się prężny polski ośrodek nowoczesnych nauk technicznych.
Dwudziestolecie międzywojenne charakteryzuje stworzenie własnego przemysłu parowozowego i lotniczego oraz rozbudowa przemysłu nawozów azotowych. Państwo realizowało własny program techniczny (polityka gospodarcza E. Kwiatkowskiego), czego głównymi przejawami były: budowa portu morskiego i miasta w Gdyni i 1937 realizacja Centralnego Okręgu Przemysłowego. Pionierem stosowania spawania w budownictwie był 1928 S. Bryła, T. Sendzimir zainicjował 1934 walcowanie blachy na zimno. Do pionierów radaru zaliczali się J. Groszkowski i S. Ryżko. Po II wojnie światowej w Polsce nastąpiła ogromna rozbudowa przemysłu (okrętowy zyskał renomę międzynarodową) i szkolnictwa technicznego, jednakże system gospodarczy nie sprzyjał wydajności i opłacalności produkcji, ograniczał też wynalazczość, blokując inicjatywy i zmuszając wynalazców do realizacji pomysłów za granicą (np. J. Kudelski). Od 1954 polscy specjaliści zbudowali ponad tysiąc zakładów przemysłowych w rozmaitych krajach, głównie Trzeciego Świata. Stosunkowo pomyślnie rozwijała się polska myśl techniczna np. w zakresie technologii metalurgii aluminium (S. Bretsznajder, J. Grzymek), mechaniki teoretycznej (W. Olszak, T. Nowacki), nauk górniczych (W. Budryk, T. Kochmański), czy też nowej, bezwrzecionowej technologii przędzalniczej (R. Jóźwicki, J. Pacholski). Na obczyźnie zasłynął wynalazca S. Tyszkiewicz (Grand Prix Expo 1958), A. Rozwadowski zaś wzniósł 1975 rekordowej wysokości wieżę telewizyjną w Toronto. Po 1989 szerzej rozwinęła się współpraca polskich naukowców i inżynierów z ośrodkami zagranicznymi. W 1998 Polska stała się członkiem V Ramowego Programu Badań, Rozwoju Technicznego i Prezentacji UE 1999–2002, a 2003 — Programu Ramowego. Do polskiego przemysłu wprowadzono wiele nowoczesnych technologii, w większości jednak zagranicznych.
Bibliografia
B. Orłowski Technika, Wrocław 1999.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia