wynalazek
 
Encyklopedia PWN
wynalazek,
nowe oryginalne rozwiązanie techniczne lub organizacyjne o charakterze użytkowym, którego powstanie ma znamiona aktu twórczego (w czym się różni od odkrycia, będącego konstatacją czegoś, co istnieje obiektywnie).
Wynalazek może być nowym urządzeniem do wykonywania doskonalej (lepiej jakościowo, szybciej, czy bardziej masowo) czynności, nowym tworzywem, przewyższającym pod jakimś względem istniejące materiały, albo nową metodą rozwiązywania jakiegoś problemu, zazwyczaj technicznego (np. wydajniejszym lub tańszym procesem technologicznym, systemem zwiększającym bezpieczeństwo albo wygodę podróży); wynalazki były także takie zdobycze o charakterze koncepcyjnym, nie związane bezpośrednio z techniką, jak np. pismo, pieniądz; wynalazkiem jest nawet np. demokracja. Spośród znanych nam istot, jedynie ludzie są obdarzeni zdolnością dokonywania wynalazków, dzięki którym urzeczywistnia się zasadniczy rozwój ludzkości (technika). Według prawa wynalazkiem jest takie rozwiązanie, nadające się do zastosowania, na które zgodnie z przepisami obowiązującymi w danym państwie może być udzielony patent.W prawie polskim definicję wynalazku zawiera ustawa z 1972 O wynalazczości; rozróżnia się kilka kategorii wynalazków zależnie od okoliczności ich powstania: wynalazek dokonany przez jego twórcę (lub kilku twórców) poza stosunkiem pracy i bez pomocy podmiotu gospodarczego — prawo do patentu służy wynalazcy (kilku wynalazcom); wynalazek dokonany w ramach obowiązków wynikających ze stosunku pracy albo przy realizacji innej umowy — prawo do patentu może służyć pracodawcy lub zamawiającemu; wynalazek dokonany przy pomocy podmiotu gospodarczego — podmiotowi temu służy prawo korzystania z wynalazku we własnym zakresie; szczególny charakter ma wynalazek tajny — jeżeli wchodzi w zakres obrony lub bezpieczeństwa państwa, stanowi tajemnicę państwową; nowe rozwiązanie techniczne, które nie spełnia wszystkich warunków przewidzianych dla wynalazku, ale podlega ochronie prawnej, to wzór użytkowy i zdobniczy, projekt racjonalizatorski i znak towarowy.
Wynalazki zwykle są odpowiedzią na aktualne wyzwania; zwiększają potencjalnie ludzkie możliwości. Jakość i stopień ich wpływu na życie ludzi są zdeterminowane sposobem ich wykorzystywania, najczęściej — przynajmniej doraźnie — kształtowanym przez istniejące warunki gospodarcze, społeczne i polityczne; bywają niekiedy zagrożeniem zarówno dla całej ludzkości (np. wykorzystywanie energii jądrowej), jak też, znacznie częściej, dla określonych grup społecznych czy zawodowych (np. postępująca mechanizacja produkcji w epoce rewolucji przemysłowej dla rzemieślników chałupników). Większość wynalazków jest udoskonalana przez ulepszenia i usprawnienia, co prowadzi do rozwiązań optymalnych na danym etapie rozwoju, np. wynaleziony w końcu XVIII w. europejski rozkład jazdy, wg którego kursowały dyliżanse, był uwieńczeniem zapoczątkowanego w starożytności rozwoju poczty konnej, a telegraf semaforowy — podejmowanych od czasów starożytnych prób optycznej łączności na duże odległości. Rzadsze są wynalazki o charakterze „rewolucyjnym”, wykorzystujące zupełnie nowe rozwiązania, np. kolej albo telegraf elektryczny. Do powstania wynalazków dochodzi zazwyczaj etapami — od pomysłu, poprzez wersje eksperymentalne, po rozwiązania praktyczne. Twórcy rewolucyjnych wynalazków stosunkowo często nie byli związani profesjonalnie z dziedziną techniki, w której ich dokonali (np. J. Watta, H. Bessemer, Th.A. Edison). Obecnie do urzędów patentowych na świecie jest zgłaszanych rocznie ponad milion wynalazków, a wynalazków dokonuje się głównie zespołowo (zapoczątkował to T.A. Edison, tworząc pierwszy w świecie przemysłowy instytut badawczy w Menlo Park).
Czynniki zewnętrzne mogą sprzyjać wynalazczości lub ją hamować. Przez niemal cały czas trwania epoki kamiennej postęp techniczny był niesłychanie powolny; jednym z istotnych tego powodów była niewielka liczebność bardzo rozproszonych i rzadko kontaktujących się ze sobą koczujących grup ludzkich. Istotne przyśpieszenie wynalazczości nastąpiło dopiero w IV tysiącleciu p.n.e., kiedy, w następstwie przejścia na rolniczo-osiadły tryb życia, w dolinach wielkich rzek Bliskiego Wschodu zamieszkały dość liczne społeczności. W ciągu dziejów zmieniała się lokalizacja głównych ośrodków światowego postępu technicznego, w czym niewątpliwie odgrywały rolę czynniki klimatyczne, gospodarcze, społeczne, polityczne, czy ideologiczne (religijne). Najlepsze warunki dla wynalazczości i przedsiębiorczości stwarza gospodarka wolnorynkowa, gdyż rynek promuje rozwiązania optymalne, stanowiące kompromis między doskonałością techniczną a opłacalnością. Rozwojowi wynalazków przydatnych w wojsku sprzyja wojna lub przygotowania do niej. Wynalazcom, sporadycznie już od czasów starożytnych, przyznawano przywileje (prawo wyłączności, zwolnienia podatkowe), ale pierwsze prawo patentowe powstało dopiero w XV w. (ustawa wenecka, 1474).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia