receptory
 
Encyklopedia PWN
receptory
[łac.],
biol.:
1) Struktury organizmu wrażliwe na bodźce środowiska zewnętrznego (eksteroreceptory) i wewnętrznego (interoreceptory) oraz związane z narządami ruchu (proprioreceptory); wchodzą w skład narządów zmysłów. Ze względu na odległość źródła bodźca od receptora rozróżnia się kontaktoreceptory i telereceptory, a ze względu na charakter doznania wskutek pobudzenia receptora — receptory: wzrokowe, słuchowe, smakowe, węchowe, dotykowe, bólowe. Receptory są pobudzane przez bodźce mechaniczne (mechanoreceptory), chemiczne (chemoreceptory), termiczne (termoreceptory), osmotyczne (osmoreceptory) i przez światło (fotoreceptory), ciśnienie (baroreceptory). Niektóre receptory (np. bólowe) są wolnymi zakończeniami włókien nerwowych. Receptory dotyku i niektóre proprioreceptory są otoczone elementami włóknistymi, które modulują działanie bodźca. Receptory w narządzie wzroku, słuchu, węchu i smaku są wyspecjalizowane komórki zmysłowe, które kontaktują się za pośrednictwem synaps z włóknami właściwego nerwu czuciowego. Bodziec działający na receptory może bezpośrednio otwierać kanały jonowe (np. w receptorach dotyku, w narządzie słuchu i równowagi) i powodować ruch jonów (głównie sodu, wapnia i potasu) między wnętrzem receptora a jego otoczeniem. Dochodzi wtedy do depolaryzacji błony receptora, czyli do powstania potencjału receptorowego. Amplituda tego potencjału w sposób analogowy odzwierciedla siłę bodźca. Jeśli receptorem jest zakończenie włókna nerwowego (czuciowego), pod wpływem potencjału receptorowego w dalszym odcinku tego włókna powstają potencjały czynnościowe, których częstość w sposób cyfrowy odzwierciedla siłę bodźca. Jeśli receptorem jest komórka zmysłowa, pod wpływem potencjału receptorowego, w synapsie kontaktującej się z włóknem czuciowym, zostaje uwolniony neuroprzekaźnik, który powoduje powstanie w tym włóknie potencjałów czynnościowych o częstości odzwierciedlającej amplitudę potencjału receptorowego, a tym samym siłę bodźca. Potencjały czynnościowe jako impulsy nerwowe są następnie przewodzone we włóknach nerwowych do ośrodków czuciowych. Do pobudzenia niektórych komórek zmysłowych, np. wzrokowych, węchowych, smakowych, dochodzi pośrednio. Najpierw pod wpływem bodźca są syntetyzowane przekaźniki wtórne, a te z kolei, działając na kanały jonowe, powodują depolaryzację (wyjątkowo w fotoreceptorach hiperpolaryzację) błony komórkowej. Pobudzenie receptora nie jest stałe, lecz zmniejsza się w miarę trwania bodźca. Zjawisko to, zwane adaptacją receptora, odgrywa ważną rolę w adekwatnym reagowaniu receptorów na bodźce środowiska. Pobudzenie receptorów (głównie eksteroreceptorów i niektórych proprioreceptorów) może dochodzić do świadomości i wówczas jest pierwszym etapem w procesie czucia i percepcji, może też nie być uświadamiane i wyzwalać czynności odruchowe regulujące różne funkcje organizmu.
2) Miejsca działania biologicznie aktywnych związków w komórkach organizmu o różnej budowie i funkcji. W błonie komórkowej spotykamy receptory jonotropowe i receptory metabotropowe oraz receptory o własnej aktywności enzymatycznej. Receptory jonotropowe występują w ścianie kanałów jonowych, obecnych w błonie komórkowej neuronów. Uczynnienie tych receptorów przez neuroprzekaźniki powoduje otwarcie kanałów i umożliwia ruch jonów między cytoplazmą komórki a jej otoczeniem. Receptory metabotropowe, uczynniane przez przekaźniki pierwotne — neuroprzekaźniki (np. noradrenalinę, dopaminę) i hormony o budowie peptydowej (jak prolaktyna, wazopresyna), występują w błonie różnych komórek i pozostają w związku z białkami G. Za pośrednictwem tych białek powstają wtórne przekaźniki, w wyniku ich działania dochodzi nie tylko do długotrwałego pobudzenia komórki, lecz także do zwielokrotnienia bezpośredniego działania związku na receptor; dzięki temu komórki narządów mogą reagować na niskie stężenie hormonu we krwi. Receptory hormonów steroidowych (np. kortyzolu, hormonów płciowych) znajdują się nie w błonie komórkowej, lecz w cytoplazmie. Hormon wnika do komórki, tworzy kompleks z białkiem receptorowym, wraz z nim wchodzi do jądra komórki i działając na odpowiednie odcinki DNA nasila aktywność genów syntetyzujących różne białka komórki. Czynniki wzrostu (neurotroficzne — związki pobudzające wzrost i rozwój komórek) działają na receptory Trk (zawierające enzym kinazę tyrozynową) o własnej aktywności enzymatycznej, które składają się z części (domeny) zewnątrzkomórkowej przyłączającej aktywny związek, domeny śródbłonowej i domeny katalitycznej, wewnątrzkomórkowej, funkcjonującej jako enzym, kinazy tyrozynowe za pośrednictwem czynników transkrypcyjnych wpływają na DNA i pobudzają ekspresję genów syntetyzujących białka niezbędne dla rozwoju i funkcjonowania komórki.
Bogdan Sadowski
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia