Grecja. Historia
 
Encyklopedia PWN
Grecja. Historia.
W wyniku migracji w II tysiącleciu p.n.e. Grecja została zajęta przez ludność indoeuropejską, ukształtował się stan posiadania i utrwaliły odrębności poszczególnych grup etnicznych (Jonowie, Achajowie, Dorowie). W XVII–XII w. p.n.e. na terenie tym rozwinęła się oryginalna kultura zw. mykeńską od jej głównego ośrodka w Mykenach. Władcy rezydowali w obronnych cytadelach, z których zarządzali podległym sobie terytorium. O schyłku świata mykeńskiego opowiadają Iliada i Odyseja. Królestwa mykeńskie upadły na przełomie XIII i XII w. p.n.e. w wyniku najazdu Dorów. Zniszczenia dokonane wówczas otworzyły okres tzw. wieków ciemnych (XII–VIII w. p.n.e.), podczas którego załamał się rozwój dotychczasowej kultury. Jej tradycje przetrwały głównie w Attyce i na Cyprze, przodujących ośrodkach początków I tysiąclecia p.n.e. W omawianej epoce doszło do skolonizowania przez Greków wschodnich wybrzeży Azji Mniejszej (Jonia, Doryda i Eolia). Zasadniczy przełom nastąpił w okresie archaicznym (ok. 800–500 p.n.e.) — powstał alfabet grecki, pojawiły się pierwsze dzieła literackie, doszło do ukształtowania się charakterystycznego dla Greków modelu państwa — polis, rozumianego jako wspólnota obywateli. Narastający kryzys społeczny (dominacja arystokracji, wzrost liczby ludzi bez ziemi oraz bogacących się na handlu i rzemiośle) spowodował emigrację ludności poszukującej lepszych warunków życia nad Morzem Czarnym, w Italii i dalej (wielka kolonizacja grecka; VIII–VI w. p.n.e.) oraz walki wewnętrzne w polis. Zmiany zachodzące w technice walki zwiększyły znaczenie średniozamożnych chłopów, służących w ciężkozbrojnej piechocie i uderzyły w polityczny monopol arystokracji. Powszechne żądania sprawiedliwości doprowadziły do pierwszych kodyfikacji praw (Zaleukos, Drakon), prób reformy ustroju (Solon), wreszcie do pojawienia się tyranów (Periander, Pizystrat, Polikrates). W okresie archaicznym umocniła się wspólnota kult. Greków, zaczęła się rozwijać literatura oraz sztuka, filozofia i nauka. Pod koniec tego okresu ustaliły się ostatecznie oryginalność ustrojowa i kulturowa oraz wpływy polityczne Sparty. Jej późniejszy gł. rywal — Ateny podlegały w VI w. procesowi intensywnych przeobrażeń wewnętrznych (Solon, Pizystrat, Klejstenes). Zaangażowanie Aten w antyperską rewoltę miast greckich w Azji Mniejszej (powstanie jońskie 499–494) naraziło je na wyprawę odwetową (wygrana bitwa pod Maratonem 490). W czasie drugiego najazdu (480–479) przeciwko Persom wystąpiła koalicja Greków skupionych wokół Sparty i Aten. Przegrana pod Salaminą i Platejami zmusiła Persów do odwrotu. Po wycofaniu się Sparty wojnę kontynuowały Ateny wraz ze swoimi nowymi sojusznikami z Ateńskiego Związku Morskiego. Dzięki kontroli nad Związkiem i jego zasobami Ateny stały się największą potęgą morską Grecji. Za sprawą Efialtesa i Peryklesa w Atenach zwyciężyła demokracja.
W czasach Peryklesa Ateny były niekwestionowaną kulturalną stolicą Grecji. Potężniejący konflikt z zaniepokojoną postępami Aten Spartą doprowadził do wojny peloponeskiej (431–404), klęski Aten, rozpadu I Ateńskiego Związku Morskiego, zniszczeń i chaosu w całej Grecji. Autorytaryzm Sparty naraził ją na niezadowolenie innych państw i wojnę koryncką (395–387). Poparcie Persji ocaliło na krótko pozycję Sparty. Podważyło ją w następnych latach wzmocnienie Teb i Aten, które stworzyły II Ateński Związek Morski (378). Niezwyciężona dotąd armia spartańska poniosła klęskę pod Leuktrami (371), co dało hegemonię Tebom (do 362).
Osłabienie i rozbicie wewnętrzne świata greckiego po załamaniu Teb i rozpadzie II Ateńskiego Związku Morskiego bezlitośnie wykorzystał władca Macedonii Filip II. Zwycięstwo macedońskie pod Cheroneą (338) przypieczętowało upadek niezawisłości Greków, którzy zachowali jednak dotychczasowe struktury społ. i polityczne. Filip II, a następnie jego syn, Aleksander III Wielki, kontrolowali sprawy greckie jako hegemonowie Związku Korynckiego. Z chwilą rozpoczęcia przez Aleksandra III Wielkiego zwycięskiej wyprawy przeciwko Persji (334–323) skończył się okres klasyczny w dziejach Grecji. Podboje Aleksandra III Wielkiego doprowadziły do zasadniczych przesunięć centrów kultury, które w hellenizmie znajdowały się głównie na Wschodzie. Znaczenie jako ośrodka naukowego i artystycznego zachowały jedynie Ateny. Mimo podejmowanych prób Grecja przestała być podmiotem politycznym. O losach Grecji zadecydował Rzym, podporządkowując ją sobie (146) i czyniąc w 27 r. p.n.e. odrębną prowincją (Achaja). Przejęta przez Rzymian kultura grecka stała się jednym z fundamentów współczesnej kultury europejskiej.
W średniowieczu Grecja jako część cesarstwa bizantyńskiego dzieliła jego losy. Od początku VI w. pustoszona przez napływające plemiona słowiańskie, w połowie IX w. przez Arabów, w końcu X w. przez Bułgarów, w XI w. Normanów. Podczas IV krucjaty krzyżowcy zdobyli Konstantynopol (1204) i stworzyli na Peloponezie kilka państewek (Księstwo Achai, Księstwo Ateńskie). W XV w. Turcy osmańscy po zdobyciu Konstantynopola (1453) podbili systematycznie ziemie Grecji (Peloponez) do końca XVII w. Wyspy Jońskie od końca XV w. do końca XVIII w. pozostawały pod panowaniem Wenecjan. Zgodnie z prawem islamu chrześcijańscy Grecy zachowali początkowo swobodę religijną, prawo nauczania w języku greckim oraz swobodę handlu (Grecy mieli monopol na handel morski w imperium osmańskim) Wokół patriarchatu w Konstantynopolu skupiła się najwyższa warstwa społeczeństwa greckiego: wyższe duchowieństwo, kupcy, właściciele ziemscy, której członkowie odgrywali ważną rolę na dworze sułtańskim i zajmowali wysokie stanowiska państwowe. Od XVIII w. wzrastało poczucie świadomości narodowej Greków; w tym samym czasie na sytuację Grecji i ludności greckiej miała wpływ rywalizacja polityczna między Turcją a mocarstwami europejskimi.
W 1770 na Peloponezie wybuchło powstanie przeciwko władzy tureckiej (inspirowane przez Rosję) i choć szybko zdławione, zostało uznane je za początek nowożytnej historii Grecji. Greckie odrodzenie kulturalne i narodowe rozwijało się dzięki tajnym organizacjom (heterie) na obczyźnie. Emigracja grecka przygotowywała zaplecze polityczne, organizacyjne, materialne i propagandowe w Europie dla przyszłej wojny greckiej o niepodległość. W 1821 wybuchło powstanie greckie, które objęło zarówno Peloponez jak i wyspy. Klęska floty egipsko-tureckiej pod Navarino 1827, a następnie przegrana Turcji w wojnie z Rosją 1828–29 zmusiły sułtana do udzielenia Grecji szerokiej autonomii. W 1830 w protokole londyńskim ogłoszono niepodległość Grecji. Mocarstwa europejskie, na podstawie traktatu zamykającego konferencję w Londynie (1827) w sprawie Grecji, 1832 wytyczyły granice państwa. Po zamordowaniu 1831 pierwszego prezydenta Grecji — J. Kapodistriasa wyznaczyły na króla greckiego bawarskiego księcia Ottona, niechętnie przyjętego przez społeczeństwo. Królestwo Grecji zajmowało mniej niż połowę obecnego terytorium i liczyło ok. 800 tys. mieszkańców. ok. 3 mln Greków mieszkało nadal w imperium osmańskim, a ok. 200 tys. na Wyspach Jońskich (pozostających od 1815 pod kontrolą brytyjską). Król Otton I został zmuszony, pod groźbą wojskowego zamachu stanu, do ogłoszenia 1843 konstytucji i utworzenia 2-izbowego parlamentu.
Brak stabilizacji politycznej zakończył się zamachem stanu 1862, w wyniku którego Otton I został zdetronizowany. W 1863 zastąpił go duński książę Jerzy I. Nowa konstytucja z 1864 ograniczała władzę króla na rzecz wybieralnego parlamentu. W 1864 Grecja uzyskała Wyspy Jońskie, a 1881 od Turcji — Tesalię. W 1897 kolejne powstanie na Krecie spowodowało wojnę zakończoną klęską Grecji, ale dzięki pośrednictwu wielkich mocarstw Kreta uzyskała samorząd z greckim komisarzem (w skład Grecji weszła 1913). W 1909 w wyniku przewrotu wojsk., młodzi oficerowie wynieśli do władzy E. Wenizelosa, 1910–33 wielokrotnego premiera i przywódcę liberałów, który przeprowadził reformy gospodarcze, wojskowe i administracyjne oraz 1912 wprowadził Grecję do sojuszu państw bałkańskich. Udział w wojnach bałkańskich 1912–13 przyniósł Grecji Epir, część Macedonii i wiele wysp Morza Egejskiego. W czasie I wojny świat. Wenizelos przeforsował przyłączenie Grecji do ententy (od 1917) za cenę konfliktu z konserwatywnymi kołami i królem Konstantynem I, który został zmuszony do abdykacji. Po wojnie, na mocy traktatów z Bułgarią w Neuilly-sur-Seine (1919) i z Turcją w Sèvres (1920), Grecja uzyskała Trację, europejskie wybrzeże Dardaneli, wyspy İmroz (Imbros) i Bozca (Tenedos) oraz region İzmiru (Smyrny), gdzie 1919 wylądowały wojska greckie. Ponieważ Turcja ostatecznie nie uznała traktatu z Sèvres; wybuchła wojna, w której Grecy ponieśli klęskę (1922), tracąc na rzecz Turcji İzmir i wschodnią Trację (traktat w Lozannie 1923). Przeprowadzono wymianę ludności gr. z Turcji (ok. 1,5 mln) i tur. z Grecji (ok. 400 tys.). W 1923 zwycięstwo wyborcze odniosła partia liberalna Wenizelosa i 1924 proklamowano w Grecji republikę, zaś w wyborach 1933 zwyciężyła monarchistyczna Partia Ludowa i 1935 Jerzy II powrócił na tron. W 1936 gen. J. Metaksas wprowadził dyktaturę wojskową (z przyzwoleniem króla), parlament został rozwiązany. Podczas II wojny światowej, 1940 Grecję, pomimo ogłoszenia neutralności, zaatakowały Włochy (atak odparto), a 1941 wkroczyły wojska niemieckie i armia grecka skapitulowała. Jerzy II z rządem schronił się w Kairze; w masowym ruchu oporu główną rolę odgrywali komuniści, powołując 1941 Grecki Front Wyzwolenia Nar. (EAM) i Grecką Armię Narodowowyzwoleńczą (ELAS), która do X 1944 wyzwoliła prawie cały obszar państwa.
W X 1944 w Grecji wylądowały wojska brytyjskie, a z Kairu przybył Rząd Jedności Narodowej (w jego skład wszedł EAM). Grecja została członkiem-założycielem ONZ. W 1946 (po plebiscycie) przywrócono w Grecji monarchię, ale 1946–49 kraj ogarnęła wojna domowa — komuniści utworzyli Armię Demokratyczną Grecji i 1947 Tymczasowy Rząd Wolnej Grecji. Wspierani przez Jugosławię, przegrali z wojskami królewskimi wspomaganymi przez oddziały brytyjskie i dostawy amerykańskie. W 1947 na podstawie traktatu pokojowego z Włochami Grecja uzyskała wyspy Dodekanezu. W 1952 Grecja przystąpiła do NATO. W latach 50. toczył się spór z Wielką Brytanią i Turcją o Cypr, który Grecja chciała przyłączyć w ramach Enosis. Cypr uzyskał niepodległość 1960, ale pretensje Grecji do tej wyspy nie wygasły. Brak stabilności politycznej, słabość rządu spowodowały wewnętrzny chaos. W 1967 po wojskowym zamachu stanu rządy objęli tzw. czarni pułkownicy. Zawieszenie konstytucji, zakaz wszelkiej działalności politycznej, ograniczenie swobód obywatelskich, ścisła cenzura doprowadziły do rozwój silnego ruchu opozycyjnego w kraju (mimo prześladowań i represji) i za granicą. W 1973 junta zniosła monarchię i proklamował republikę.
W 1974 doszło do nieudanego przewrotu rządowego na Cyprze, inspirowanego przez grecki rząd wojskowych. Turecka interwencja na tej wyspie spowodowała także koniec rządów pułkowników. Parlament odzyskał władzę, premierem cywilnego rządu został K. Karamanlis. W referendum większość opowiedziała się za utrzymaniem ustroju republikańskiego, a 1975 weszła w życie nowa konstytucja Grecji. Rządy objęła partia Nowa Demokracja (ND) Karamanlisa. W 1974 Grecja, na znak protestu przeciwko zajęciu przez Turcję (również członka NATO) części tej wyspy, wystąpiła z NATO (powróciła 1980). W 1981 Grecja została członkiem EWG (1993 — UE); w 2002 wprowadziła do obiegu euro.
Ponad dwadzieścia lat (1981–90 i 1993–2004) w Grecji rządzili socjaliści z PASOK z premierem A. Papandreu (do 1996). ND Kierowana przez K. Karamanlisa, bratanka byłego prezydenta, powróciła do władzy 2004. Nowy sytuacja na Bałkanach postawiła przed Grecją zadanie ułożenia na nowo stosunków z sąsiednimi krajami (m.in. problem uznania nazwy Macedonii, otwarcie granicy z Albanią). W polityce zagranicznej najważniejszym problemem pozostawały stosunki z Turcją (problem Cypru) oraz obrona interesów mniejszości greckiej w Albanii.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia