merkantylizm
 
Encyklopedia PWN
merkantylizm
[wł. mercante ‘kupiec’],
ekon. wieloznaczne pojęcie określające: kierunek myśli ekonomicznej, okres w historii gospodarczej, narzędzia polityki gospodarczej.
Merkantylizm jako kierunek myśli ekonomicznej pojawił się w XVII w.; jego reprezentanci (A. de Montchrestien, J.B. Colbert, Th. Mun, W. Petty) uważali, że bogactwo kraju zależy od ilości nagromadzonego kruszcu; gromadzeniu kruszcu służy zaś uzyskiwanie dodatniego bilansu handlowego, tak więc jest konieczne stosowanie protekcjonizmu celnego, popieranie rozwoju produkcji krajowej, rozwój kolonializmu, oddziaływanie na preferencje społeczeństwa dla zmniejszenia popytu na towary importowane.
Merkantylizm jako okres w historii gospodarczej ukształtował się po epoce wielkich odkryć geograficznych; powstawały wówczas zamorskie kolonie europejskie państw i nastąpił rozwój międzynarodowego handlu. Był to okres akumulacji pierwotnej kapitału, powstawania instytucji związanych z rozwojem handlu (giełdy towarowe, ubezpieczenia w transporcie morskim, początki sądownictwa gospodarczego) i stopniowego zwiększania swobody gospodarowania. W okresie merkantylizmu występowało jeszcze wiele ograniczeń swobód gospodarczych: utrudniano dostęp do prowadzenia działalności gospodarczej przez stosowanie zbyt szczegółowych regulacji prawnych, rozwijano biurokrację i ograniczano swobodę wyboru konsumentów. Działalność gospodarczą mogły prowadzić tylko osoby, które uzyskały królewskie przywileje. Na mocy tychże przywilejów działały największe przedsiębiorstwa owych czasów — kompanie handlowe. Kompanie te pełniły nie tylko funkcje administracyjne, ale były wykorzystywane także do realizacji planów kolonizacyjnych. Proces tworzenia kompanii w okresie merkantylizmu szybko się upowszechniał. W 1599–1789 tylko Francuzi nadali przywileje ponad 70 firmom handlowym. Kolejne ograniczenia dotyczyły rodzaju działalności gospodarczej. Ścierały się interesy różnych grup. Najbardziej znana jest rywalizacja między legalnymi wytwórcami tkanin wełnianych i nielegalnymi bawełnianych (perkalu) w Anglii i Francji. W celu zmniejszenia importu i zwiększenia produkcji krajowej ograniczano swobodę wyboru konsumentów. W Anglii 1571 wprowadzono przepis nakazujący wszystkim poddanym noszenie czapki z angielskiej wełny w każdą niedzielę, a 1662 nakazano grzebanie zmarłych wyłącznie w całunach z angielskiej wełny. Jednocześnie ograniczano swobodę poruszania się po kraju. Starano się w ten sposób powstrzymać migrację ze wsi do miast. W 1662 wydano Ustawę osiedleńczą (Settlement Act), która dawała sędziom pokoju prawo odsyłania imigrantów do ich wiejskich parafii. W 1697 wprowadzono pozwolenia na przemieszczanie się po kraju, ale warunkiem jego uzyskania było zezwolenie władz na osiedlenie się w nowym miejscu. Regulacje te utrzymywały się bardzo długo. Kolejne ograniczenia wolności gospodarczej występujące w okresie merkantylizmu dotyczyły swobody zawierania kontraktów. W Anglii wprowadzono płace minimalne dla czeladników oraz maksymalne ceny chleba. Skutkiem tych postanowień był rozwój sektora nieformalnego, zatrudniającego pracowników bez regulacji płacowych („na czarno”) oraz wysokie czarnorynkowe ceny chleba. Napływ dużych ilości kruszców z kolonii spowodował wzrost cen towarów wyrażonych w złocie lub srebrze. Konsekwencją tego było zubożenie części społeczeństw i narastanie nierówności w podziale dochodów. Utorowało to drogę rewolucjom burżuazyjnym, które spowodowały kres merkantylizmu
Merkantylizm jako narzędzie polityki gospodarczej obejmował protekcjonizm, popieranie produkcji krajowej oraz ograniczanie swobód gospodarczych i silne zaangażowanie państwa w procesy gospodarcze. W XIX w. takie narzędzia stosowano w polityce gospodarczej Niemiec, które chciały przezwyciężyć swoje zacofanie gospodarcze w stosunku do Anglii i Francji (politykę tę określano mianem pruskiej drogi do kapitalizmu). Przed I wojną światową politykę merkantylizmu prowadziły USA, w Europie Środkowej zaś szczególne nasilenie tego rodzaju praktyk wystąpiło zwłaszcza po Wielkim Kryzysie 1929. Po II wojnie światowej polityka gospodarcza merkantylizmu była stosowana przez wiele krajów tzw. Trzeciego Świata, które upatrywały w niej szansę na szybki wzrost gospodarczy (niekiedy określano ją mianem neomerkantylizmu). Elementy merkantylizmu można było dostrzec również w polityce gospodarczej państw bloku sowieckiego. Wspólną cechą tego sposobu myślenia jest ograniczenie wolności gospodarczej i podporządkowanie jednostek państwu. Tak postrzegany merkantylizm jest przeciwstawieniem idei wolności gospodarczej, której urzeczywistnieniem był XIX-wieczny kapitalizm. O ile teoretycy ekonomii od dawna uznają merkantylizm za koncepcję błędną, politycy gospodarczy chętnie się do niej odwołują. Pozwala im ona bowiem skupić więcej władzy gospodarczej w swoich rękach.
Najwybitniejsi (poza jego twórcami) przedstawiciele merkantylizmu to: we Włoszech — A. Serra, we Francji — B. Laffemas, w Anglii — J. Child, w Niemczech — J. Justi, J. Sonnenfels. W Polsce poglądy merkantylistyczne głosili: A.M. Fredro, W. Gostkowski, P. Grabowski, J. Grodwagner, M. Kopernik, S. Zaremba.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia