maltuzjanizm
 
Encyklopedia PWN
maltuzjanizm,
demogr. określenie koncepcji, a także ideologii i ruchów społecznych nawiązujących do teorii ludnościowej, sformułowanej 1798 (w poprawionej wersji 1803) przez Th.R. Malthusa;
we współczesnej publicystyce, głównie marksistowskiej, przymiotnik maltuzjański ma znaczenie pejoratywne; wynika to po części z tradycyjnego zwalczania koncepcji Malthusa przez publicystów socjalistycznych, po części — z wulgaryzowania myśli autora teorii.
Teoria ludnościowa Malthusa, najgłośniejsza ze wszystkich doktryn ludnościowych, należy do nurtu antypopulacjonistycznego w demografii, w której do niedawna była paradygmatem (obecnie tę rolę przejęła teoria demograficznego przejścia). Jej ogólne przesłanie sprowadza się do przeświadczenia o nieuchronności ograniczania wzrostu demograficznego. Na przełomie XVIII i XIX w. była ona wyzwaniem wobec tradycyjnej, na ogół zdecydowanie populacjonistycznej, myśli ekonomicznej i politycznej (np. merkantylizm, w przeważającej mierze fizjokratyzm, socjalizm utopijny). Twórca koncepcji doboru naturalnego Ch.R. Darwin czerpał z tej teorii, stąd można uważać ją za podstawowe źródło współczesnego ewolucjonizmu. Bezpośrednią inspiracją opracowania teorii były dla Malthusa poglądy socjalistów utopijnych i pokrewne, zwłaszcza zaś W. Godwina (1793), z którymi się nie zgadzał. Teoria opiera się na: 1) zapożyczonej od G. Botero (1588) tezie, że gatunek ludzki, mając stałą zdolność rozrodczą, wykazuje niepohamowaną skłonność do rozmnażania się (wzrostu liczebnego); 2) prawie zmniejszających się przychodów w rolnictwie, sformułowanym w pierwszej wersji przez A.-R. Turgota (1768), a następnie przez samego Malthusa i D. Ricardo. Idąc śladem sugestii in. badaczy (m.in. B. Franklina) i opierając się na statystykach USA oraz in. krajów, Malthus skonstatował, że liczba ludności, jeżeli nie napotyka przeszkód, powiększa się zgodnie z postępem geometrycznym; ściśle, rośnie w tempie 3% rocznie i podwaja się co 25 lat. Ponieważ podaż żywności w najlepszym razie rośnie zgodnie z postępem arytmetycznym, a zatem znacznie wolniej, to z upływem czasu (po ok. 50 latach od hipotetycznego momentu zapoczątkowania tej rozbieżności) nieunikniona staje się dysproporcja między przyrostem ludności a produkcją żywności; dochodzi wówczas do nasilającego się spadku produkcji rolnictwa na 1 mieszkańca.
Podobnie jak ponad 200 lat wcześniej Botero, Malthus uważał, że ta dysproporcja, wywołana przez nadmierną rozrodczość, jest samoczynnie usuwana przez rosnące nasilenie zgonów, w wyniku pojawiających się cyklicznie „katastrof umieralności”, związanych z masowym głodem, gwałtownymi epidemiami lub wojnami. Ten naturalny sposób przywracania równowagi między ludnością i żywnością nazwał Malthus ograniczeniami pozytywnymi. W odróżnieniu od tych niekorzystnych — jego zdaniem — ograniczeń zalecał „ograniczenia prewencyjne”, których istotą było zmniejszenie potencjalnej płodności przez „wstrzemięźliwość moralną” (jeszcze przed pojawieniem się niedostatku pożywienia) powstrzymanie się od założenia rodziny, późne wstąpienie w związek małżeński, abstynencję seksualną w przypadku już zawartych małżeństw, zwłaszcza przez osoby nie mające odpowiednich środków do życia. Malthus był również zwolennikiem utrzymania płac na niskim poziomie, zakładał bowiem, iż ich wzrost pociąga za sobą zwiększenie rozrodczości i przez to — nacisk na ograniczoną podaż żywności. Podstawowym źródłem niedostatku żywności, a także przyczyną nędzy i bezrobocia jest bowiem, wg niego, rozrodczość tych, którzy nie dysponują odpowiednimi środkami utrzymania, czyli ubogich. W owym czasie był to głównie proletariat miejski. Zatem to nie kapitalistyczne instytucje i stosunki produkcji, lecz obiektywne prawo natury, rządzące wzrostem liczby ludności, miało być przyczyną ubóstwa. W tej mierze poglądy Malthusa stanowiły świadomą polemikę z socjalistami i in. myślicielami wyrażającymi wiarę w stałe doskonalenie się gatunku ludzkiego i postęp społeczny (m.in. M.J.A. Condorcet). Wielu wybitnych myślicieli (F. List, H. Passy, T. Sadler i in.) podjęło dyskusję z tezami Malthusa po ich ogłoszeniu, a teoretycy socjalizmu (F. Engels, K. Marks, P.J. Proudhon i in.) odrzucili całkowicie teorię ludnościową, jako ukrywającą sprzeczności kapitalizmu. Maltuzjanizm jest krytykowany również współcześnie. Poglądy na temat społecznych implikacji teorii podzielało jednak i nadal podziela m.in. wielu ekonomistów, filozofów, socjologów.
Zwolennicy teorii ludnościowej, zwani maltuzjanistami, postulowali stosowanie środków wspomnianej „wstrzemięźliwości moralnej” jako instrumentu utrzymywania równowagi w społeczeństwie. Początkowo nie cofano się nawet przed zalecaniem nacisku w celu stosowania tych środków wśród najuboższych. Wprowadzone w Wielkiej Brytanii, pod wpływem idei Malthusa, tzw. prawa ubogich (Poor Law 1834 i później) likwidowały pomoc w naturze i pieniądzu dla bezrobotnych i in., pozostających bez środków do życia, oraz stwarzały przeszkody w zawieraniu małżeństw przez osoby pozbawione odpowiednich dochodów.
Prawdziwość założeń teorii ludnościowej Malthusa, a także maltuzjanizm, zostały zakwestionowane dość wcześnie. Malthus nie doceniał roli postępu technicznego we wzroście przychodów z ziemi i wydajności pracy. Już w 1. połowie XIX w. dowodzono (H. Passy) na podstawie doświadczeń różnych krajów, że powiększanie się produkcji rolnictwa może następować znacznie szybciej niż to zakładał Malthus. Wkrótce okazało się również, iż wzrost liczby ludności nie musi się dokonywać w stałym tempie, zwłaszcza sięgającym 3% rocznie, mimo braku pozytywnych ograniczeń. W 2. połowie XIX w. stopniowo w coraz większej liczbie krajów płodność i przyrost naturalny zaczęły się obniżać. Działo się tak w dużym stopniu niezależnie od wprowadzenia lub niewprowadzenia ograniczeń prewencyjnych. Maltuzjanizm w końcu XIX i w XX w. przybrał nieco odmienną postać, zwaną neomaltuzjanizmem.
Marek Okólski
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia