płodności teorie,
demogr. sposób systematyzacji lub objaśnienia poziomu, zróżnicowania i zmian płodności (demogr. ) w populacjach ludzkich.
płodności teorie
Encyklopedia PWN
Duże znaczenie teorii płodności wynika z tego, że płodność determinuje biologiczne podtrzymywanie (przetrwanie) społeczeństwa, a zarazem stanowi wysoce złożony proces.
Współczesne źródła teorii płodności tkwią w XIX-wiecznych koncepcjach ludnościowych, np. Th.R. Malthusa (1798, 1803; maltuzjanizm) i H. Spencera (1852, 1867), który twierdził, iż występuje antagonizm między zdolnością (lub raczej siłą, ang. power) do utrzymania się ludzi przy życiu a ich zdolnością do prokreacji, z których pierwsza zmienia się zgodnie, a druga — przeciwnie do rozwoju układu nerwowego człowieka; na skutek tego, np. w warunkach wysokiej płodności, gdy zasoby (środki utrzymania) stają się coraz bardziej rzadkie (i pojawia się potrzeba ulepszania metod produkcji), powstają przesłanki do rozwoju umysłowego, ale zarazem do nasilania się „napięcia nerwowego” oraz osłabienia możliwości rozrodczych i, tym samym, obniżenia płodności. Z kolei H.C. Carey (1858, 1865) uważał, że zdolność rozrodcza człowieka nie jest stała, lecz zmniejsza się w miarę, jak staje się on bardziej cywilizowany; wreszcie A. Dumont (1890), autor koncepcji „włoskowatości społecznej”, twierdził, że postęp cywilizacyjny wyzwala dążenie jednostek do poprawy pozycji w społeczeństwie, co można osiągnąć kosztem zmniejszenia wielkości rodziny (i liczby dzieci), a zatem ostatecznie prowadzi do osłabienia chęci do prokreacji (i spadku płodności).
W 1. połowie XX w. podjęto (głównie w USA) wiele badań nad zróżnicowaniem płodności między populacjami i wewnątrz nich, co przyśpieszyło rozwój teorii płodności Wykształciły się wówczas 3 podstawowe, rozwijane nadal, nurty teoretyczne: biologiczne (m.in. R. Pearl, C. Gini), socjologiczne (m.in. H.F. Dorn, L. Dublin, F.S. Hankins, C.V. Kiser, F. Lorimer) i ekonomiczne (m.in. J.A. Banks, F. Notestein). Nurt biologiczny akcentował prawidłowości procesu rozrodczego, determinowane przez naturalne cechy organizmu ludzkiego i podejmował m.in. zagadnienia związane z ich wpływem na płodność (jej intensywność i rozkład w czasie) w skali generacji lub populacji. Nurt socjologiczny obejmował dociekania nad kwestią zróżnicowania społeczno-ekonomicznej płodności (w tym wpływu m.in. systemu wartości, poziomu wiedzy i dostępu do informacji, mobilności społecznej). Charakterystyczne dla nurtu ekonomicznego było natomiast poszukiwanie związku między zamożnością rodziców i kosztami utrzymania (i wychowania) dzieci i ich liczbą. Nowym impulsem rozwoju teorii płodności było pojawienie się teorii demograficznego przejścia (F. Notestein, 1945), zawierającej rozbudowaną próbę opisania determinant płodności w kategoriach modernizacji oraz wytypowanie (J. Blake i K. Davis, 1956) zbioru zmiennych pośredniczących płodności, pełniących odtąd funkcję porządkującą w teoretycznych poszukiwaniach. Koncepcja Blake i Davisa odchodziła od dominującego wcześniej podejścia, polegającego na poszukiwaniu bezpośrednich zależności między zjawiskami o charakterze społeczno-kulturalnym i ekonomicznym a płodnością, wprowadzając do rozumowania „ogniwo pośrednie”, tj. zmienne pośredniczące, które, same uwarunkowane przez zjawiska społeczno-kulturalne i ekonomiczne, wpływają bezpośrednio i jednoznacznie na płodność. Propozycja ta zawiera 11 zmiennych podzielonych na 3 grupy, wyróżnione ze względu na możliwość odbywania stosunków płciowych, poczęcia oraz urodzenia się dziecka. Nawiązujące do niej badania w ramach biologicznego nurtu teorii płodności (zwłaszcza L. Henry, H. Leridon, R.G. Potter, M. Sheps i J.A. Menken) pozwoliły na uściślenie relacji między zmiennymi pośredniczącymi a rozrodczością w przebiegu życia kobiety (od rozpoczęcia do zakończenia aktywności seksualnej). Wykorzystując wyniki tych badań, J. Bongaarts w pełni zweryfikował poprawność propozycji Blake i Davisa, dotyczącej kompletności i rozłączności zbioru 11 zmiennych pośredniczących oraz ich jednoznacznego oddziaływania na płodność, a także wykazał, że typowo zaledwie 4 z nich (długość pozostawania przez kobietę w stabilnym związku z mężczyzną, zapobieganie ciąży, aborcja i długość bezpłodności poporodowej) wyjaśniają w ponad 95% zmienność płodności w przekroju międzygeneracyjnym lub między populacjami.
Związkom między zmiennymi społeczno-kulturalnymi i ekonomicznymi a zmiennymi pośredniczącymi (lub bezpośrednio płodności) zostało poświęconych wiele teorii płodności, rozwijanych w 2. połowie XX w. W ramach nurtu socjologicznego R. Freedman, nawiązując do licznych (począwszy od lat 40.) badań empirycznych KAP (od ang. knowledge, attitudes, practice) nad determinantami stosowania regulacji urodzeń i jej wpływem na płodność, zapoczątkował 3-stopniowy sposób systematyzacji płodności, którego cechą jest ustalanie relacji między zmiennymi społecznymi a zmiennymi pośredniczącymi, a następnie wpływu zmiennych pośredniczących na płodność. Tym samym zainicjował integrację 3 głównych nurtów teorii płodności. W szczególności, w świetle teorii płodności Freedmana (1975, 1987), uwarunkowania podstawowe (ang. underlying) — czynniki kulturowe i instytucjonalne, występujące na poziomie makrospołecznym (w tym struktury społeczno-ekonomiczne), oraz czynniki społeczno-ekonomiczne, oddziałujące na poziomie mikrospołecznym, określają uwarunkowania psycho-społeczne (motywacje prokreacyjne oraz zespół norm odnoszących się do wielkości rodziny, czyli pożądanego potomstwa, oraz czynników kryjących się za zmiennymi pośredniczącymi), te zaś określają poziom zmiennych pośredniczących, co ostatecznie w pełni determinuje poziom płodności.
Szczególne miejsce w rozwoju teorii płodności zajmuje nurt ekonomiczny, którego znaczenie wzrosło w związku z ogłoszeniem koncepcji H. Leibensteina (1957) i G. Beckera (1960). Do wyjaśnienia płodności zastosowali oni aparat analityczny mikroekonomii. W obu tych teoriach płodności (choć odnoszących się do odmiennych kontekstów instytucjonalnych i rozwojowych) przyjęto, iż płodność kształtuje się w wyniku autonomicznej decyzji rodziców, którzy dokonują racjonalnych wyborów, głównie pod wpływem zmiennych o charakterze ekonomicznym. Według Leibensteina, potencjalni rodzice czynią to, zestawiając koszty i korzyści związane z urodzeniem się (dodatkowego) dziecka, na co ma wpływ ogólny poziom rozwoju gospodarczego (a w szczególności dochód realny tychże rodziców). Z 3 różnych korzyści (użyteczności): konsumpcyjnej (przyjemność płynąca z posiadania potomstwa), produkcyjnej (wkład dzieci do ogólnego dochodu rodziny) i socjalnej (zabezpieczenie na starość) powstaje zagregowana korzyść, która ma tendencję do obniżania się w miarę wzrostu ogólnego (i indywidualnego) poziomu zamożności. Natomiast z 2 różnych kosztów: bezpośrednich (utrzymanie i wychowanie dziecka) i pośrednich (dodatkowy dochód możliwy do uzyskania przez rodziców, gdyby nie urodziło się dziecko) wynika koszt zagregowany, który rośnie, gdy zwiększa się zamożność. Ostatecznie, w modernizującym się społeczeństwie powstają przesłanki do ujemnej zależności między płodnością a rozwojem gospodarczym, ponieważ w miarę rozwoju potencjalni rodzice są coraz mniej skłonni do podejmowania decyzji o powiększeniu rodziny. Teoria płodności Beckera dotyczy warunków zamożnego społeczeństwa o dobrze rozwiniętym rynku, w którym dzieci nie mają wkładu w dochód gospodarstwa domowego, natomiast są źródłem użyteczności związanej z przyjemnością ich posiadania. Podstawą rozumowania jest założenie, że potencjalni rodzice, dążąc do maksymalizacji użyteczności, w zachowaniach prokreacyjnych dokonują ograniczonego wyboru między wydatkiem na dodatkowe dziecko a wydatkiem na dodatkowe luksusowe dobro trwałego użytku (np. własny dom). Ograniczenie wyboru jest stwarzane przez wielkość nadwyżki dochodu, jaka pozostaje po zaspokojeniu potrzeb podstawowych. Gdy dochód rośnie, wzrasta owa nadwyżka i zwiększa się popyt na dzieci (podobnie jak na luksusowe dobra trwałego użytku). W takiej sytuacji potencjalni rodzice, w dążeniu do maksymalizacji użyteczności, przeznaczają całość lub część nadwyżki na swoje dziecko (dzieci), podwyższając jego jakość (np. zapewniając mu lepsze wykształcenie) lub zwiększając liczbę potomstwa. W świetle tej teorii, wzrost zamożności nie prowadzi do obniżki płodności, a może spowodować jej wzrost. Obserwowaną często rozbieżność tego postulatu z rzeczywistością Becker tłumaczył tym, że większa liczebność rodzin mniej zamożnych wynika z ich niedostatecznego dostępu do skutecznych środków regulacji urodzeń. Teoria płodności Beckera wywołała ożywioną dyskusję i stała się inspiracją dla wielu późniejszych prób wykorzystania instrumentów analizy ekonomicznej do objaśnienia płodności.
Dojrzałą formę teorii płodności, której źródło tkwi w tej dyskusji, jest koncepcja R.A. Easterlina (1978). Zgodnie z nią popyt na dzieci, którego wielkość daje się zinterpretować w kategoriach teorii zachowania konsumenta (teoria płodności Beckera), jest, oprócz „potencjalnej podaży dzieci” (zdolności rozrodczej) oraz kosztów regulacji urodzeń, jedną z 3 mikrospoł. determinant płodności. Wszystkie te 3 zmienne są uwarunkowane przez procesy modernizacyjne (w tym ewoluujące, odpowiednie normy społeczne), a zarazem sama modernizacja, albo przez te zmienne, albo bezpośrednio, oddziałuje na poziom zmiennych pośredniczących płodności, które ostatecznie bezpośrednio kształtują jej poziom. Dzięki takiemu ujęciu, teoria Easterlina jest kolejną (po teorii Freedmana) próbą stworzenia zintegrowanej teorii płodności
W rozwoju współczesnych teorii płodności ważny wydaje się również kierunek, w którego ramach są podejmowane próby wyjaśnienia zmian norm dotyczących prokreacji w trakcie modernizacji i w społeczeństwie ponowoczesnym. J.C. Caldwell (1982), który jest wybitnym przedstawicielem tego kierunku, wiąże te zmiany ze spadkiem znaczenia rodzinnego sposobu produkcji, zmianą pozycji kobiety w społecznym podziale pracy oraz odwróceniem kierunku międzypokoleniowych transferów wartości (dobra, środki finansowe, czas) w obrębie rodziny. W związku z utrzymywaniem się płodności (w większości krajów Europy w końcu XX w.) poniżej poziomu zapewniającego tę samą liczebność ludzi z pokolenia na pokolenie, co pozostaje w sprzeczności z przesłaniem teorii przejścia demograficznego, pojawiła się nowa teoretyczna refleksja nad granicami spadku płodności. Odżyła dawno zarzucona, powstała na gruncie psychologii (J.S. Bernard, 1924), koncepcja „instynktu macierzyńskiego” oraz pogląd K. Lorenza (1943) o genetycznych predyspozycjach człowieka do rodzicielstwa, jako wyznaczników dolnego limitu ludzkiej płodności. W świetle badań w dziedzinie genetyki molekularnej, dot. ssaków (z lat 90. XX w.), zachowania rodzicielskie (zwłaszcza macierzyńskie), szczególnie potrzeba karmienia lub opiekuńczość wobec nowo narodzonych, dają się wytłumaczyć obecnością niektórych genów (występujących w złożonych systemach wielogenowych (ang. complex multi-gene systems) oraz wpływami środowiskowymi (m.in. R.S. Bridges, L. Lefebvre, R. Plomin). Na tej podstawie C. Foster (2000) sformułowała zależność płodności od motywacji rodzicielskich, których podstawowy poziom jest determinowany przez 3 zmienne: predyspozycje genetyczne do karmienia (modyfikowane przez wpływy środowiskowe w ontogenezie), presja na posiadanie potomstwa lub bezdzietność, wynikająca z norm społecznych oraz doświadczenia z wcześniejszych prób prokreacji (wpływy hormonalne i środowiskowe). Ostateczny poziom motywacji i tym samym decyzja, by mieć (pierwsze, kolejne) dziecko lub go nie mieć, kształtuje się poprzez oddziaływanie na „poziom podstawowy” zmiennych demograficzno-społecznych, takich jak: wiek potencjalnych rodziców, stosunki emocjonalne między partnerami, postrzegane koszty i korzyści związane z rodzicielstwem oraz konsekwencje rodzicielstwa dla przebiegu karier życiowych potencjalnych rodziców.
Marek Okólski
