Awangarda obejmowała początkowo elitarne środowiska artystyczne i wśród gwałtownych polemik z tradycyjnym pojmowaniem sztuki (tzw. paseizm) zmierzała do rewizji zarówno jej kanonów estetycznych i sposobów oddziaływania, jak i form instytucjonalnych. Pojęcie awangardy, zaczerpnięte z terminologii militarnej, początkowo używane przez twórców kierunków nowatorskich w sztuce XX w. wymiennie z takimi terminami jak „nowa sztuka” czy „sztuka nowoczesna”, upowszechniło się stopniowo w latach 20., a w połowie XX w. uzyskało trwałe miejsce w nauce o literaturze i sztuce. U podstaw awangardy leżało doznanie głębokiego kryzysu kultury europejskiej: dwuznacznych skutków postępu naukowo-technicznego, pozostawania świadomości w tyle za osiągniętym już i możliwym poziomem rozwoju, silnych kontrastów społecznych, alienacji kultury burżuazyjnej, narastania, a potem wybuchu dążności rewolucyjnych, sprzeczności między gustami i potrzebami masowej publiczności a suwerennym statusem twórcy i autonomią praw artystycznych. Za pełnowartościowe zostały uznane środki ekspresji i przekazu inspirowane przez technikę i jej nowe wynalazki (np. w filmie, architekturze, sztuce użytkowej). Prowadziło to do odrzucenia naturalizmu i iluzyjnego
mimetyzmu, zmiany repertuaru i dekonwencjonalizacji sztuki (
symultanizm,
kolaż). Kult żywiołu i intuicji objawiał się m.in. w nawiązaniach do sztuki prymitywnej; obok nich występowały konstrukcje zintelektualizowane, wcielające zasadę ścisłego rygoru; ujawniła się tendencja do abstrakcjonizmu, kondensacji i intensyfikacji znaczeń, obecna np. w metaforze asocjacyjnej. Awangarda zamykała pewne wątki kultury europejskiej między romantyzmem i modernizmem, a jednocześnie otwierała możliwości nowych sposobów istnienia sztuki wśród zapowiedzi i oznak gruntownej przebudowy społeczeństwa. Świadomość zmierzchu kultury (
katastrofizm) występowała obok prospektywizmu, fascynacji niespodziankami przyszłości.
Artyści awangardowi chętnie łączyli się w grupy, troszczyli się o efektowne, niekiedy doktrynalne uzasadnienia programowe, wydawali manifesty przeznaczone dla szerszej publiczności, ale formułowali też swoje idee w języku estetyki i filozofii; elitarność nie wykluczała propagowania sztuki jako czynnika stymulującego powszechne przemiany form życia.
Wśród kierunków obejmujących różne dziedziny sztuki, łącznie z literaturą, na czoło wysunął się włoski
futuryzm (1909) i niemiecki
ekspresjonizm (1910), w malarstwie
kubizm (1907), poprzedzony
fowizmem; ku abstrakcji skłaniały się
neoplastycyzm (1912) i
suprematyzm (1915), których przedłużeniem był
konstruktywizm. Walka o prymat toczyła się głównie między futuryzmem a ekspresjonizmem. W 1916 wyłonił się
dadaizm, który wraz z przedwojennym tzw. malarstwem metafizycznym i zdobyczami poetyki G. Apollinaire’a zapoczątkował we Francji
surrealizm (1924). Zwrot ku drastycznym tematom społecznym i prostocie stylu zaznaczył się w latach 20. w niemieckiej tzw. nowej rzeczowości (
Neue Sachlichkeit), nazywanej też realizmem magicznym. W Wielkiej Brytanii i USA ukształtował się
imagizm (1909); w Rosji dominowały rodzime odmiany futuryzmu; po rewolucji rozwinęły się:
imażynizm i
konstruktywizm, wywierające wpływ na oblicze
LEF-u i
Proletkultu; w Hiszpanii na czoło wysunął się po wojnie
ultraizm (1919).
W Polsce konkurowały ze sobą ugrupowania: ekspresjonistów (
„Zdrój”),
formistów, futurystów,
„Nowej Sztuki”, dynamiczną działalność prowadziła tzw.
Awangarda Krakowska; wyodrębniła się grupa „artystów rewolucyjnych” (
a.r.); osobne miejsce zajął jako teoretyk Czystej Formy S.I. Witkiewicz; jako idea malarska wystąpił
unizm. W Czechosłowacji tendencje awangardowe skupiły się w
poetyzmie, grawitującym potem ku surrealizmowi, w Jugosławii — w zenityzmie, w Rumunii w integralizmie, będącym połączeniem surrealizmu z konstruktywizmem.
Andrzej Lam