awangarda
 
Encyklopedia PWN
awangarda
[fr. avant-garde]
lit., szt. plast., muz. nazwa ogółu wewnętrznie zróżnicowanych tendencji w sztuce XX w., zwłaszcza w jego drugim i trzecim 10-leciu (awangarda „klasyczna”), odznaczających się radykalnym nowatorstwem, skłonnością do eksperymentu i świadomością przyszłościową.
Awangarda obejmowała początkowo elitarne środowiska artystyczne i wśród gwałtownych polemik z tradycyjnym pojmowaniem sztuki (tzw. paseizm) zmierzała do rewizji zarówno jej kanonów estetycznych i sposobów oddziaływania, jak i form instytucjonalnych. Pojęcie awangardy, zaczerpnięte z terminologii militarnej, początkowo używane przez twórców kierunków nowatorskich w sztuce XX w. wymiennie z takimi terminami jak „nowa sztuka” czy „sztuka nowoczesna”, upowszechniło się stopniowo w latach 20., a w połowie XX w. uzyskało trwałe miejsce w nauce o literaturze i sztuce.
U podstaw awangardy leżało doznanie głębokiego kryzysu kultury europejskiej: dwuznacznych skutków postępu naukowo-technicznego, pozostawania świadomości w tyle za osiągniętym już i możliwym poziomem rozwoju, silnych kontrastów społecznych, alienacji kultury burżuazyjnej, narastania, a potem wybuchu dążności rewolucyjnych, sprzeczności między gustami i potrzebami masowej publiczności a suwerennym statusem twórcy i autonomią praw artystycznych. Za pełnowartościowe zostały uznane środki ekspresji i przekazu inspirowane przez technikę i jej nowe wynalazki (np. w filmie, architekturze, sztuce użytkowej). Prowadziło to do odrzucenia naturalizmu i iluzyjnego mimetyzmu, zmiany repertuaru i dekonwencjonalizacji sztuki (symultanizm, kolaż). Kult żywiołu i intuicji objawiał się m.in. w nawiązaniach do sztuki prymitywnej; obok nich występowały konstrukcje zintelektualizowane, wcielające zasadę ścisłego rygoru; ujawniła się tendencja do abstrakcjonizmu, kondensacji i intensyfikacji znaczeń, obecna np. w metaforze asocjacyjnej. Awangarda zamykała pewne wątki kultury europejskiej między romantyzmem i modernizmem, a jednocześnie otwierała możliwości nowych sposobów istnienia sztuki wśród zapowiedzi i oznak gruntownej przebudowy społeczeństwa. Świadomość zmierzchu kultury (katastrofizm) występowała obok prospektywizmu, fascynacji niespodziankami przyszłości.
Artyści awangardowi chętnie łączyli się w grupy, troszczyli się o efektowne, niekiedy doktrynalne uzasadnienia programowe, wydawali manifesty przeznaczone dla szerszej publiczności, ale formułowali też swoje idee w języku estetyki i filozofii; elitarność nie wykluczała propagowania sztuki jako czynnika stymulującego powszechne przemiany form życia.
Wśród kierunków obejmujących różne dziedziny sztuki, łącznie z literaturą, na czoło wysunął się włoski futuryzm (1909) i niemiecki ekspresjonizm (1910), w malarstwie kubizm (1907), poprzedzony fowizmem; ku abstrakcji skłaniały się neoplastycyzm (1912) i suprematyzm (1915), których przedłużeniem był konstruktywizm. Walka o prymat toczyła się głównie między futuryzmem a ekspresjonizmem. W 1916 wyłonił się dadaizm, który wraz z przedwojennym tzw. malarstwem metafizycznym i zdobyczami poetyki G. Apollinaire’a zapoczątkował we Francji surrealizm (1924). Zwrot ku drastycznym tematom społecznym i prostocie stylu zaznaczył się w latach 20. w niemieckiej tzw. nowej rzeczowości (Neue Sachlichkeit), nazywanej też realizmem magicznym. W Wielkiej Brytanii i USA ukształtował się imagizm (1909); w Rosji dominowały rodzime odmiany futuryzmu; po rewolucji rozwinęły się: imażynizmkonstruktywizm, wywierające wpływ na oblicze LEF-uProletkultu; w Hiszpanii na czoło wysunął się po wojnie ultraizm (1919).
W Polsce konkurowały ze sobą ugrupowania: ekspresjonistów („Zdrój”), formistów, futurystów, „Nowej Sztuki”, dynamiczną działalność prowadziła tzw. Awangarda Krakowska; wyodrębniła się grupa „artystów rewolucyjnych” (a.r.); osobne miejsce zajął jako teoretyk Czystej Formy S.I. Witkiewicz; jako idea malarska wystąpił unizm. W Czechosłowacji tendencje awangardowe skupiły się w poetyzmie, grawitującym potem ku surrealizmowi, w Jugosławii — w zenityzmie, w Rumunii w integralizmie, będącym połączeniem surrealizmu z konstruktywizmem.
Andrzej Lam
Bibliografia
H. ZAWORSKA O nową sztukę, Warszawa 1963;
A. LAM Polska awangarda poetycka, t. 1–2, Kraków 1969;
A. HUTNIKIEWICZ Od czystej formy do literatury faktu, Warszawa, wyd. 4 uzup. 1976;
S. JAWORSKI Między awangardą a nadrealizmem, Kraków 1976;
T. KŁAK Czasopisma awangardy, cz. 1–2, Wrocław 1978–79;
G. GAZDA Awangarda — nowoczesność i tradycja, Łódź 1986.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Malewicz Kazimierz, projekt dekoracji ściennej, 1919 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Picasso Pablo, Panny z Awinionu, 1907 — Nowy York, Museum of Modern Artfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mondrian Piet, Kompozycja w kwadracie z czerwonym, żółtym i niebieskim, 1921–25 — Narodowa Galeria Sztuki, Waszyngtonfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Derain André, Doki w Londynie, 1906 — Tate Gallery, Londynfot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Strzemiński Władysław, obraz z cyklu Powidoki, po 1945 — Muzeum Sztuki, Łódźfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Magritte René, Różowe dzwonki, postrzępione niebo, 1930 — kolekcja Urvater, Brukselafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mondrian Piet, Kwitnąca jabłoń, 1911–1913 — Gemeentemuseum, Hagafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Stażewski Henryk, Malowany relief — Muzeum Sztuki, Łódźfot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Malewicz Kazimierz, Czarny kwadrat na białym polu, 1913–15 — Kolekcja Inkombanku, Moskwafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Apollinaire Guillaume, Laurencin Marie, Grupa artystów (od lewej — P. Picasso, M. Laurencin, G. Apollinaire, F. Olivier), 1908fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia