instynkt
 
Encyklopedia PWN
instynkt
[łac. instinctus ‘podnieta’, ‘popęd’],
biol. uwarunkowana genetycznie dziedziczna zdolność zwierząt i ludzi do wykonywania łańcucha różnych rodzajów zachowania się, napędzanych przez popędy i sterowanych przez odpowiednie bodźce zewnętrzne, prowadzących do skutków koniecznych dla życia osobnika lub utrzymania gatunku.
Z fizjologicznego punktu widzenia u tzw. zwierząt wyższych jest to według N. Tinbergena, G.P. Baerendsa i in. system hierarchicznie zorganizowanych ośrodków nerwowych w mózgu: popędowych — i związanych z nimi tzw. mechanizmów wyzwalających — oraz efektorowych (np. ruchowych), odpowiedzialnych za przejawianie się łańcucha działań instynktowych, związanych z jednym zadaniem biologicznym (od tak rozumianego instynktu tworzymy w języku polskim przymiotnik „instynktowy”). Takie postawienie sprawy usunęło dotychczasową dowolność w interpretacji pojęcia instynkt w psychologii. Zachowanie się instynktowe składa się zawsze z 2 etapów: fazy przygotowawczej, często łańcuchowej (np. wędrówka rozrodcza–wybór terytorium–zbieranie materiału na gniazdo), zwanej zachowaniem się apetencyjnym (zachowanie typowe dla fazy przygotowawczej), oraz fazy końcowej, zaspokajającej — tzw. działania spełniającego (konsumacyjnego), złożonego ze sztywnego wzorca zachowania (jak stereotypowy ruch dzioba podczas budowy gniazda), oraz składowej orientującej (np. taksji lub tropizmu). Prócz pierwszego ogniwa, czysto popędowego, działanie instynktowe jest wyzwalane przez charakterystyczny, upostaciowany kluczowy bodziec lub wyzwalacz, który pobudza mechanizm wyzwalający, a ten z kolei — ośrodek popędowy. Przy silnym popędzie działanie instynktowe może się pojawić bez właściwego bodźca zewnętrznego jako tzw. upustowe działanie (np. pogoń bardzo głodnego ptaka za nie istniejącym owadem); w konflikcie motywacji (np. jednoczesna tendencja do ataku i ucieczki) mogą pojawić się sztywne wzorce zachowania z innego repertuaru (np. pielęgnacji ciała, również u ludzi — jak drapanie się po głowie, pocieranie twarzy); są to tzw. działania przerzutowe. Kryteriami pozwalającymi traktować dane działanie popędowe jako instynktowe są więc: 1) fakt poprzedzenia go zachowaniem apetencyjnym lub nastąpienia po nim działania spełniającego, 2) możliwość jego wystąpienia „w próżni” (in vacuo), tj. bez adekwatnego bodźca wyzwalającego — jako działania upustowego — lub też 3) jeśli pojawia się ono w obcym kontekście (jak grzebanie ziemi i dziobanie przez koguty podczas walki). Na takiej podstawie rozróżnia się kilka instynktów: pokarmowy, pobierania wody, soli mineralnych, u zwierząt wtórnie wodnych — oddechowy, nadto pielęgnacji ciała, rozrodczy (wraz z terytorializmem) i opieki nad potomstwem. Z faktu przygotowywania legowiska (jak choćby „udeptywania” podłoża przez psa) i przerzutowej senności w sytuacjach konfliktu popędów etolodzy wyciągnęli wniosek o istnieniu osobnego instynktu snu, co następnie zostało potwierdzone przez neurofizjologów, którzy znaleźli taki ośrodek w mózgu. Inne formy społecznego życia zwierząt poza zachowaniem agonistycznym (zachowania popędowe występujące w konfrontacji międzyosobniczej), jak np. tworzenie stada, nie są uważane za instynktowe. Etologia nie uznaje też istnienia funkcjonującego w potocznej świadomości „instynktu samozachowawczego”; taką funkcję pełnią różne z wymienionych instynktów, proste odruchy (jak wymioty, odruchy repulsyjne i retrakcji — np. po dotknięciu żaru, niektóre z elementów rodzajów wrodzonego zachowania się odruchowego, jak taksje i tropizmy, a także popędowe, choć nie instynktowe, zachowania się związane z dystansem ucieczki i dystansem krytycznym (dystanse biologiczne) oparte na strachu i agresji. Instynkt w ujęciu etologicznym nie jest bynajmniej sztywny: stałe w zachowaniach instynktowych są tylko sztywne wzorce zachowania i niektóre zrytualizowane w filogenezie składniki zachowania się apetencyjnego (tj. takie, które „kostniejąc” w swym przebiegu nabrały znaczenia informacyjnego jako wyzwalacze), jak np. pozy i popisy zwierzęce oraz niektóre inne formy porozumiewania się zwierząt (jest ono, w przeciwieństwie do mowy ludzkiej, z reguły nieproduktywne i stanowi układ zamknięty: nie powstają w nim nowe znaki i nowe komunikaty, jak choćby w tańcach pszczół); takie pozy i popisy odgrywają rolę np. podczas zalotów. Inne elementy zachowania się apetencyjnego są plastyczne dzięki uczeniu się, a nawet myśleniu obrazowo-ruchowemu (konkretnemu). Mechanizmy wyzwalające, nawet wrodzone, też mogą podlegać modyfikacji, zwłaszcza przez wpajanie. Według poglądu etologii instynkt jest raczej czynnikiem scalającym kompleksowe zachowanie się, aniżeli jednym z jego typów. Jak zauważyli następcy Tinbergena, zwłaszcza G.P. Baerends, instynkty nie są od siebie oddzielone w organizacji zachowania: większość z nich ma wspólną drogę początkową, którą jest zwykle ruchliwość lokomotoryczna; już też Tinbergen zwrócił uwagę na działania przerzutowe, które prowadzą do swego rodzaju „krzyżowania się” różnych instynktów. Powoduje to sytuację, że obecnie widzimy organizację zachowania się jako pulę różnych form zachowania się odziedziczonego i nabytego, między którymi zachodzą dynamiczne powiązania tylko statystycznie ukierunkowane — a w danej chwili tylko niektóre z nich są uczynnione. Z tego powodu wielu etologów unika obecnego terminu instynkt, tak jak to przed II wojną światową czynił J. Dembowski.
Jerzy A. Chmurzyński
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia