Pawłow Iwan P., ur. 26 IX 1849, Riazań, zm. 27 II 1936, Leningrad (ob. Petersburg),
fizjolog rosyjski, twórca fizjologii wyższych czynności nerwowych.
Pawłow Iwan P.
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 26 IX 1849 w Riazaniu.
Początkowo studiował teologię w Riazańskim Seminarium Duchownym i zgodnie z wolą rodziców miał zostać popem. Będąc na ostatnim roku studiów zmienił jednak zainteresowania (m.in. pod wpływem książki o odruchach mózgowych I. Sieczenowa) i podjął naukę na studiach prawniczych, by z kolei dość szybko zamienić je na wydział nauk ścisłych następnie Uniwersytetu Petersburskiego, gdzie pogłębiał swoją wiedze z chemii i fizjologii oraz studiował medycynę w Carskiej Akademii Medycznej w Petersburgu. Po ukończeniu studiów kierował przez 10 lat pracownią fizjologii przy klinice S. Botkina w Petersburgu. Po uzyskaniu tytułu doktora (1883) studiował pod kierunkiem C. Ludwiga w Lipsku (1884–86) i R. Heidenhaina (we Wrocławiu).
Tytuły i stanowiska
W latach 1890–95 był profesorem farmakologii, a 1895–1924 profesorem fizjologii Wojskowej Akademii Medycznej w Petersburgu. Jednocześnie od 1891 kierownikiem wydziału fizjologii Instytutu Medycyny Eksperymentalnej tamże. Był członkiem wielu towarzystw naukowych, m.in.: Petersburskiej Akademii Nauk (od 1901), następnie Akademii Nauk ZSRR i Towarzystwa Królewskiego w Londynie.
Pierwsze odkrycia
Pierwsze lata badań Pawłow poświęcił układowi krwionośnemu i unerwieniu serca. Odkrył włókna nerwowe regulujące siłę skurczów serca, co stało się podstawą do stworzenia teorii o unerwieniu troficznym (odżywczym). W latach 1888–1903 badał fizjologię trawienia, od 1903 — fizjologię wyższych czynności nerwowych. Opracował metody operacyjne tzw. doświadczeń chronicznych, które, nie zmieniając zasadniczo przebiegu procesów trawiennych, umożliwiały dokładną ich obserwację. Odkrył m.in. wydzielanie soku żołądkowego pod wpływem bodźców smakowych (tj. w wyniku odruchu), w odróżnieniu od wydzielania soku pod wpływem pokarmów znajdujących się w żołądku (chemiczna faza wydzielania).
Odruchy warunkowe
Podczas badań nad trawieniem zainteresował się zjawiskiem wydzielania śliny pod wpływem widoku pokarmu, jego zapachu i innych bodźców, sygnalizujących obecność pokarmu. Od bezpośredniej obserwacji wydzielania śliny podczas pokazywania pokarmu, Pawłow rozpoczął skomplikowane eksperymenty, w których zwierzę było całkowicie odizolowane w dźwiękoszczelnej komorze, a jego reakcje ruchowe i wydzielnicze były precyzyjnie rejestrowane i mierzone. Widok pokarmu zastąpiono bodźcami sztucznymi, np. dźwiękiem metronomu, brzęczyka. Doświadczenia nad powstawaniem odruchów ślinowych u psów (1898–1930) zapoczątkowały nową dyscyplinę naukową, nazwaną przez Pawłowa fizjologią wyższych czynności nerwowych. Wprowadził pojęcie odruchów warunkowych, tzn. odruchów nabytych w ciągu życia osobnika, na zasadzie jego indywidualnego doświadczenia (tzw. odruchów warunkowych). Ustalił prawa ich wytwarzania się i wygasania; stwierdził (przez usuwanie zwierzętom różnych części mózgu) związek różnych ośrodków nerwowych z nabywaniem poszczególnych odruchów warunkowych (uczeniem się). W badaniach nad odróżnianiem przez zwierzę podobnych bodźców wykazał, że przy zbyt trudnych zadaniach zapada ono na nerwicę, co dało możliwość eksperymentalnego wywoływania i leczenia zaburzeń w zachowaniu się i stworzyło podstawy psychiatrii eksperymentalnej.
Próba czasu
W swojej nauce o wyższych czynnościach nerwowych Pawłow uogólnił ogromną liczbę faktów z zakresu zachowania i uczenia się. Chociaż ówczesna wiedza o podstawowych procesach nerwowych — pobudzaniu, hamowaniu, przekaźnictwie synaptycznym itd. — była jeszcze niedostateczna i co zmusiło go do przyjęcia wielu hipotetycznych przesłanek (z których część nie wytrzymała próby czasu), to jednak jego obiektywne metody badań i ogromny materiał faktograficzny stanowią podstawy nauki o zachowaniu się oraz uczeniu organizmów.
Wykorzystując wyniki badań Pawłowa, wprowadzono w Rosji leczenie pacjentów chorych psychicznie w otoczeniu pozbawionym bodźców zewnętrznych.
Sygnały i temperamenty
W dalszych badaniach różnic wyższych czynności nerwowych u człowieka i zwierząt Pawłow wysunął koncepcję drugiego układu sygnałów (mowa) oraz snów i zachowań neurotycznych. Poszukiwał także związków między filogenezą a ontogenezą organizmów (zajmował się m.in. kopalnymi głowonogami). Opracował także teorię temperamentów, w której kryteriami wyróżnienia 4 temperamentów (flegmatycznego, cholerycznego, melancholicznego i sangwinicznego) były: siła układu nerwowego, jego zrównoważenie oraz siła procesów pobudzania lub hamowania. W 1924 Pawłow zrezygnował z pracy zawodowej ze względu na sytuację polityczną w ZSRR. Za badania nad trawieniem 1904 otrzymał Nagrodę Nobla. Swoje badania opublikował w wielu pracach, m.in.: Wykłady o czynności głównych gruczołów trawiennych (1897, wydanie polskie 1952), Dwadzieścia lat badań wyższej czynności nerwowej... (1923, wydanie polskie 1952), Wykłady o czynności mózgu (1927, wydanie polskie 1938). Zmarł 27 II 1936 w Leningradzie (obecnie Petersburg), został pochowany na Cmentarzu Wołkowskom.
