film
[ang.]:
film
Encyklopedia PWN
1) Seria następujących po sobie obrazów, z dźwiękiem lub bez dźwięku, wyrażających określone treści, utrwalonych na nośniku umożliwiającym wielokrotne odtwarzanie i wywołującym wrażenie ruchu. Głównym środkiem wyrazu w filmie jest ruch w różnych formach: ruch w obrazie, ruch samego obrazu (czyli kamery w czasie dokonywania zdjęć) i „ruch” pomiędzy poszczególnymi obrazami uzyskany poprzez montaż, będący właściwym filmowym sposobem opowiadania. Złudzenie ruchu na ekranie, na którym zjawiają się w ciągu sekundy 24 nieruchome obrazy kolejno następujących po sobie faz ruchu, powstaje dzięki specyficznej bezwładności nerwów wzrokowych w procesie postrzegania (stroboskopowe zjawisko).
Jako produkt indywidualnej kreacji twórczej, a zarazem społecznej wytwórczości film jest przedmiotem różnorodnych procesów technologicznych i organizacyjnych. Produkcja filmu to czynności twórcze, techniczne, organizacyjne i ekonomiczne, prowadzące do wytworzenia filmu i obejmujące najczęściej: a) rejestrację obrazu, nagranie i przegranie dźwięku na jakimkolwiek nośniku; b) obróbkę nośnika; c) montaż za pomocą jakiejkolwiek techniki; d) wykonanie kopii na jakimkolwiek nośniku. Opracowanie filmu jest to przystosowanie go do eksploatacji w wersji językowej innej niż ta, w której został wykonany. Dystrybucja filmów — to handel nimi oraz prawami do ich rozpowszechniania. Rozpowszechnianie filmów to: a) wyświetlanie ich w kinach lub innych miejscach publicznych; b) wyświetlanie w telewizji; c) wynajem kopii filmowych wykonanych jakąkolwiek techniką i na jakimkolwiek nośniku, do użytku najemcy.
Dążność do utrwalenia obrazów rzeczywistości w ruchu jest tak dawna, jak sztuki plastyczne. Dawna jest także technika projekcji obrazu (camera obscura i laterna magica). Odtwarzanie ruchu rozbitego na fazy było istotą wielu przyrządów optycznych i zabawek w XVIII w. i później: stroboskop, fenakistiskop, praksinoskop (teatr optyczny i in.). Wynalazek fotografii pociągnął za sobą próby zastosowania jej do naukowej analizy zjawisk ruchu (m.in. doświadczenia E. Muybridge’a, chronofotografia, strzelba fotograficzna E.-J. Mareya i in.). Najstarsze filmy zrealizował pracujący w Wielkiej Brytanii Francuz L.A.A. Le Prince (1842–1890?), który jesienią 1888 zademonstrował w Leeds krótkie filmy dokumentalne nakręcone na światłoczułej taśmie papierowej. Demonstrował je za pomocą projektora wyposażonego w tzw. krzyż maltański umożliwiający skokowy ruch obrazu, do dziś będący zasadniczym elementem konstrukcyjnym projektorów i niektórych kamer filmowych. W 1889 Le Prince zastosował po raz pierwszy wyprodukowaną przez G. Eastmana elastyczną celuloidową taśmę filmową; wykorzystał ją następnie Th.A. Edison w kinetoskopie.
W Europie podejmowano liczne próby budowy urządzenia do projekcji „ruchomych obrazów”; ważniejsze to: bioskop E. i M. Skladanowskich w Niemczech, pleograf K. Prószyńskiego na ziemiach polskich (1894), kineopticon R.W. Paula i B. Acre w Wielkiej Brytanii. Ostatecznie problemy techniczne rozwiązali francuscy przemysłowcy z Lyonu A. i L. Lumière; 22 III 1895 zademonstrowali oni projektor rzutujący obrazy na ekran ustawiony przed widownią złożoną z wielu osób; 28 XII 1895 w podziemiach Grand Café w Paryżu pokazali publiczności pierwsze króciutkie filmy (Wyjście robotników z fabryki, Wjazd pociągu na dworzec, Oblany ogrodnik i in.). Bracia Lumière nazwali swój wynalazek kinematografem [gr. kinema ‘ruch’, grapho ‘piszę’].
Pierwsze filmy były niemymi, czarno-białymi, krótkimi (kilkadziesiąt sekund) obrazami, objaśnianymi za pomocą umieszczonych na taśmie i wyświetlanych na ekranie napisów, często fragmentów dialogu. Niemal od początku istnienia kinematografu usiłowano synchronizować obraz z dźwiękiem (eksperymenty O. Messtera i M. Skladanowskiego w Niemczech w końcu 1896, we Francji 1900); 1906 E. Lausté opatentował w Wielkiej Brytanii, a 1910 zastosował po raz pierwszy kamerę dźwiękową zapisującą mowę ludzką systemem elektromagnetyczny; 1922 J. Engel, J. Massolle i H. Vogt zrealizowali w Niemczech systemem Tri-Ergon „mówiony” film fabularny Der Brandstifter; w tym samym roku profesor J. Tykociński z uniw. stanu Illinois zrealizował w USA podobnym systemem film Lincoln’s Gettysburg Address. Wielkie firmy hollywoodzkie broniły się przed wprowadzeniem dźwięku nie chcąc burzyć doskonale funkcjonującego systemu produkcji i dystrybucji; dopiero sukces Śpiewaka jazzbandu A. Croslanda (premiera 6 X 1927), zrealizowanego systemem Vitaphone (dźwięk odtwarzany z płyt), a potem The Air Circus, z dźwiękiem odtwarzanym za pośrednictwem optycznego odczytu ścieżki dźwiękowej na brzegu taśmy z obrazem, zadecydowały o szybkim rozpowszechnieniu filmu dźwiękowego na całym świecie.
Taśma filmowa wyprodukowana przez Eastmana 1888 (lub 1889), miała szer. 35 mm; obraz w formie prostokątnej klatki był na niej umieszczony poprzecznie. Do celów filmowania amatorskiego używano „wąskiej” taśmy o szer. 16 mm, następnie 8 mm i wreszcie Super 8. We wszystkich okresach historii filmu podejmowano jednak próby z odmiennymi formatami, zarówno w celach poprawy jakości obrazu na ekranie, jak i w dążeniu do wygrania walki konkurencyjnej. Istotne znaczenie miały takie systemy, jak Vista-Vision firmy Paramount (1954), w którym obraz był umieszczany wzdłuż taśmy o szer. 35 mm, oraz różne systemy wykorzystujące taśmę o podwójnej szerokości, z szerszą ścieżką dźwiękową, umożliwiającą stereofoniczną reprodukcję dźwięku przez wiele głośników.
Początkowo filmy wyświetlano na ekranach w proporcji 1,33 (podstawa 4, wysokość 3). W walce z rosnącą konkurencją telewizji w latach 50. wynaleziono tzw. szeroki ekran (cinemascope; panoramiczny film). W kamerach i projektorach zastosowano obiektywy anamorfotyczne; ekran wydłużył się do proporcji 1 : 2,55 (obecnie często stosuje się format pośredni 1,66 lub standard 1 : 1,37). Rozmaite systemy projekcji z wielu projektorów na wiele ekranów jednocześnie, nawet okalających całą salę projekcyjną, znalazły zastosowanie jedynie w nielicznych salach specjalnych (wystawy, muzea, wesołe miasteczka itp.).
Początkowe próby barwienia taśmy filmowej: kolorowanie zależnie od nastroju sceny całych jej odcinków na niebiesko, czerwono itp., oraz ręczne barwienie fragmentów poszczególnych klatek filmowych małymi pędzelkami — ustąpiły filmowi barwnemu uzyskiwanemu dzięki fotochemicznym metodom barwienia obrazu. Najważniejsze takie systemy opracowała niemiecka firma Agfa (3 warstwy emulsji uczulone na 3 barwy podstawowe na jednej taśmie, korygowane dodatkowo w czasie kopiowania różnymi barwnymi filtrami), są to Agfacolor i Orwocolor; ponadto w USA opracowano systemy Eastmancolor i Technicolor (z 3 taśm negatywu naświetlonego w odpowiednio skonstruowanej kamerze, rozbijającej obraz na barwy podstawowe, jest kopiowana jedna taśma pozytywowa). Celuloidowa taśma filmowa pozostawała jedynym nośnikiem filmu do lat 50. XX w. Potrzeby emisji filmu w telewizji doprowadziły do wynalezienia techniki zapisu i odtwarzania obrazu za pośrednictwem taśmy magnetycznej (magnetowid). W latach 70. rozpoczęto rejestrowanie filmu bezpośrednio na taśmie magnetycznej; w 2. poł. lat 70. pojawiły się udoskonalone i zminiaturyzowane magnetowidy, a następnie odtwarzacze nośników cyfrowych — CD i DVD (tzw. kino domowe). W chwili obecnej każdy film może istnieć w rozmaitych wersjach techn. i być rozpowszechniany w dowolnej sieci dystrybucyjnej. Nowym kanałem dystrybucji stał się Internet, proponujący nie znany wcześniej, uczestniczący rodzaj odbioru — kino interaktywne. W latach 80. w realizacji filmów zaczęto stosować techniki komputerowe (m.in. przy projektowaniu scenografii), uzyskując efekty niemożliwe do osiągnięcia w przestrzeni trójwymiarowej (nie istniejące fizycznie tło akcji zostaje przeniesione na taśmę, na której następnie rejestruje się systemem optycznym lub magnetycznym akcję z udziałem aktorów), jak i do komponowania całych filmów lub ich fragmentów, przenoszonych następnie na inne nośniki.
We wszystkich rodzajach filmów podstawowy zespół środków wyrazu — ruch — realizuje się w samym obrazie za pomocą ruchu filmowych obiektów i ruchów kamery. Kamera umieszczona na statywie, wózku lub kranie (wysięgniku) bądź trzymana w ręku przez operatora zbliża się do fotografowanego obiektu lub odeń oddala (jazda, najazd, odjazd, także za pomocą specjalnego obiektywu typu zoom). Kamera może być nieruchoma lub obracać się wolno albo szybko wokół swej osi poziomej lub pionowej, gdy oś kamery jest umieszczona na odpowiednim statywie-trójnogu (panorama pionowa lub pozioma, stosuje się też szybki przerzut kamery zw. odskokiem). Podstawą montażu są, oprócz ruchu, wymagania filmowej narracji, których zewn. wyrazem jest m.in. zróżnicowanie odległości najważniejszego z filmowanych obiektów od kamery (plan). Kompozycję kadru filmowego, plastykę obrazu realizuje się dzięki odpowiedniemu doborowi rodzajów ruchu obiektu i kamery, wielkości planu, a także poprzez ustawienie kamery pod odpowiednim kątem, użycie obiektywów o odpowiednio dobranej ogniskowej (mała lub duża głębia ostrości, deformacje) oraz oświetlenie. Na ekranie, wskutek samego istnienia ram ekranu, oświetlenia, ruchu i zmienności planów powstaje złudzenie zmiennej przestrzeni, w której odbywa się akcja filmu. Złudzenie to współtworzy opracowanie dźwiękowe filmu (głosy ludzkie, odpowiednia do nastroju sceny muzyka ilustrująca oraz szmery-odgłosy). Dodatkowym ważnym środkiem wyrazu, silnie działającym emocjonalnie może być barwa i zmienność barw w filmie barwnym oraz zwiększona dynamiczność i pojemność przestrzeni w filmie szerokoekranowym (filmie panoramicznym). Dzięki zaciemnianiu i rozjaśnianiu obrazu, powolnemu przenikaniu jednego obrazu w drugi i innym optycznym połączeniom 2 kolejnych obrazów (tzw. roletki, odwrotki i in.) jest możliwe pozorne skracanie i wydłużanie czasu, zestawianie ze sobą różnych czasów i ukazywanie jednocześnie 2 lub więcej akcji, które dzieją się w tym samym czasie w różnych miejscach. Produkcja współczesnego filmu fabularnego obejmuje 3 etapy: przygotowawczy (przedzdjęciowy), zdjęciowy oraz montażu i udźwiękowienia. W okresie przygotowawczym na podstawie literackiego scenariusza filmowego powstaje scenopis filmu (dokładny opis kolejnych ujęć obrazu i dźwięku), który jest podstawą do zaplanowania dekoracji, wyboru miejsc zdjęć, wykonania kostiumów i rekwizytów. Zostaje skompletowana (czasem w wyniku zdjęć próbnych) obsada aktorska filmu oraz zaplanowany przebieg całej produkcji i jej organizacja. W okresie zdjęciowym, opierając się na scenopisie, operator pod kierunkiem reżysera wykonuje zdjęcia do filmu z udziałem aktorów i statystów w plenerze, we wnętrzach naturalnych i w atelier. Wykonywane do filmu zdjęcia są poddawane obróbce laboratoryjnej (wywoływanie, kopiowanie). W okresie montażu i udźwiękowienia filmu zdjęcia do filmów zostają zmontowane, powstaje oprawa muzyczna (filmowa muzyka) i dźwiękowa oraz oparta na oryginalnych negatywach obrazu i dźwięku wzorcowa kopia filmu; jej odbitki, tj. kopie eksploatacyjne są wyświetlane w kinach.
Dzieła filmowe ze względu na treść dzieli się na: fabularne, dokumentalne, oświatowe i instruktażowe; ze względu na technikę wykonania rozróżnia się filmy: animowane i tzw. ikonograficzne, nieme i dźwiękowe, czarno-białe i barwne, normalnoekranowe i panoramiczne, dwuwymiarowe i plast.; ze względu na długość — filmy krótkometrażowe (do 22 min), średniometrażowe (22–55 min) i pełnometrażowe (ponad 55 min, przeciętnie 90–132 min); na potrzeby programu telewizyjnego powstają filmy telewizyjne, najczęściej fabularne filmy seryjne, tzw. seriale (z powtarzającymi się bohaterami lub podobną tematyką), dostosowane do sposobu odbierania filmu na ekranie telewizora (mały ekran wymaga wielu zbliżeń, mniej planów ogólnych, więcej dialogów i komentarzy).
Jako produkt indywidualnej kreacji twórczej, a zarazem społecznej wytwórczości film jest przedmiotem różnorodnych procesów technologicznych i organizacyjnych. Produkcja filmu to czynności twórcze, techniczne, organizacyjne i ekonomiczne, prowadzące do wytworzenia filmu i obejmujące najczęściej: a) rejestrację obrazu, nagranie i przegranie dźwięku na jakimkolwiek nośniku; b) obróbkę nośnika; c) montaż za pomocą jakiejkolwiek techniki; d) wykonanie kopii na jakimkolwiek nośniku. Opracowanie filmu jest to przystosowanie go do eksploatacji w wersji językowej innej niż ta, w której został wykonany. Dystrybucja filmów — to handel nimi oraz prawami do ich rozpowszechniania. Rozpowszechnianie filmów to: a) wyświetlanie ich w kinach lub innych miejscach publicznych; b) wyświetlanie w telewizji; c) wynajem kopii filmowych wykonanych jakąkolwiek techniką i na jakimkolwiek nośniku, do użytku najemcy.
Dążność do utrwalenia obrazów rzeczywistości w ruchu jest tak dawna, jak sztuki plastyczne. Dawna jest także technika projekcji obrazu (camera obscura i laterna magica). Odtwarzanie ruchu rozbitego na fazy było istotą wielu przyrządów optycznych i zabawek w XVIII w. i później: stroboskop, fenakistiskop, praksinoskop (teatr optyczny i in.). Wynalazek fotografii pociągnął za sobą próby zastosowania jej do naukowej analizy zjawisk ruchu (m.in. doświadczenia E. Muybridge’a, chronofotografia, strzelba fotograficzna E.-J. Mareya i in.). Najstarsze filmy zrealizował pracujący w Wielkiej Brytanii Francuz L.A.A. Le Prince (1842–1890?), który jesienią 1888 zademonstrował w Leeds krótkie filmy dokumentalne nakręcone na światłoczułej taśmie papierowej. Demonstrował je za pomocą projektora wyposażonego w tzw. krzyż maltański umożliwiający skokowy ruch obrazu, do dziś będący zasadniczym elementem konstrukcyjnym projektorów i niektórych kamer filmowych. W 1889 Le Prince zastosował po raz pierwszy wyprodukowaną przez G. Eastmana elastyczną celuloidową taśmę filmową; wykorzystał ją następnie Th.A. Edison w kinetoskopie.
W Europie podejmowano liczne próby budowy urządzenia do projekcji „ruchomych obrazów”; ważniejsze to: bioskop E. i M. Skladanowskich w Niemczech, pleograf K. Prószyńskiego na ziemiach polskich (1894), kineopticon R.W. Paula i B. Acre w Wielkiej Brytanii. Ostatecznie problemy techniczne rozwiązali francuscy przemysłowcy z Lyonu A. i L. Lumière; 22 III 1895 zademonstrowali oni projektor rzutujący obrazy na ekran ustawiony przed widownią złożoną z wielu osób; 28 XII 1895 w podziemiach Grand Café w Paryżu pokazali publiczności pierwsze króciutkie filmy (Wyjście robotników z fabryki, Wjazd pociągu na dworzec, Oblany ogrodnik i in.). Bracia Lumière nazwali swój wynalazek kinematografem [gr. kinema ‘ruch’, grapho ‘piszę’].
Pierwsze filmy były niemymi, czarno-białymi, krótkimi (kilkadziesiąt sekund) obrazami, objaśnianymi za pomocą umieszczonych na taśmie i wyświetlanych na ekranie napisów, często fragmentów dialogu. Niemal od początku istnienia kinematografu usiłowano synchronizować obraz z dźwiękiem (eksperymenty O. Messtera i M. Skladanowskiego w Niemczech w końcu 1896, we Francji 1900); 1906 E. Lausté opatentował w Wielkiej Brytanii, a 1910 zastosował po raz pierwszy kamerę dźwiękową zapisującą mowę ludzką systemem elektromagnetyczny; 1922 J. Engel, J. Massolle i H. Vogt zrealizowali w Niemczech systemem Tri-Ergon „mówiony” film fabularny Der Brandstifter; w tym samym roku profesor J. Tykociński z uniw. stanu Illinois zrealizował w USA podobnym systemem film Lincoln’s Gettysburg Address. Wielkie firmy hollywoodzkie broniły się przed wprowadzeniem dźwięku nie chcąc burzyć doskonale funkcjonującego systemu produkcji i dystrybucji; dopiero sukces Śpiewaka jazzbandu A. Croslanda (premiera 6 X 1927), zrealizowanego systemem Vitaphone (dźwięk odtwarzany z płyt), a potem The Air Circus, z dźwiękiem odtwarzanym za pośrednictwem optycznego odczytu ścieżki dźwiękowej na brzegu taśmy z obrazem, zadecydowały o szybkim rozpowszechnieniu filmu dźwiękowego na całym świecie.
Taśma filmowa wyprodukowana przez Eastmana 1888 (lub 1889), miała szer. 35 mm; obraz w formie prostokątnej klatki był na niej umieszczony poprzecznie. Do celów filmowania amatorskiego używano „wąskiej” taśmy o szer. 16 mm, następnie 8 mm i wreszcie Super 8. We wszystkich okresach historii filmu podejmowano jednak próby z odmiennymi formatami, zarówno w celach poprawy jakości obrazu na ekranie, jak i w dążeniu do wygrania walki konkurencyjnej. Istotne znaczenie miały takie systemy, jak Vista-Vision firmy Paramount (1954), w którym obraz był umieszczany wzdłuż taśmy o szer. 35 mm, oraz różne systemy wykorzystujące taśmę o podwójnej szerokości, z szerszą ścieżką dźwiękową, umożliwiającą stereofoniczną reprodukcję dźwięku przez wiele głośników.
Początkowo filmy wyświetlano na ekranach w proporcji 1,33 (podstawa 4, wysokość 3). W walce z rosnącą konkurencją telewizji w latach 50. wynaleziono tzw. szeroki ekran (cinemascope; panoramiczny film). W kamerach i projektorach zastosowano obiektywy anamorfotyczne; ekran wydłużył się do proporcji 1 : 2,55 (obecnie często stosuje się format pośredni 1,66 lub standard 1 : 1,37). Rozmaite systemy projekcji z wielu projektorów na wiele ekranów jednocześnie, nawet okalających całą salę projekcyjną, znalazły zastosowanie jedynie w nielicznych salach specjalnych (wystawy, muzea, wesołe miasteczka itp.).
Początkowe próby barwienia taśmy filmowej: kolorowanie zależnie od nastroju sceny całych jej odcinków na niebiesko, czerwono itp., oraz ręczne barwienie fragmentów poszczególnych klatek filmowych małymi pędzelkami — ustąpiły filmowi barwnemu uzyskiwanemu dzięki fotochemicznym metodom barwienia obrazu. Najważniejsze takie systemy opracowała niemiecka firma Agfa (3 warstwy emulsji uczulone na 3 barwy podstawowe na jednej taśmie, korygowane dodatkowo w czasie kopiowania różnymi barwnymi filtrami), są to Agfacolor i Orwocolor; ponadto w USA opracowano systemy Eastmancolor i Technicolor (z 3 taśm negatywu naświetlonego w odpowiednio skonstruowanej kamerze, rozbijającej obraz na barwy podstawowe, jest kopiowana jedna taśma pozytywowa). Celuloidowa taśma filmowa pozostawała jedynym nośnikiem filmu do lat 50. XX w. Potrzeby emisji filmu w telewizji doprowadziły do wynalezienia techniki zapisu i odtwarzania obrazu za pośrednictwem taśmy magnetycznej (magnetowid). W latach 70. rozpoczęto rejestrowanie filmu bezpośrednio na taśmie magnetycznej; w 2. poł. lat 70. pojawiły się udoskonalone i zminiaturyzowane magnetowidy, a następnie odtwarzacze nośników cyfrowych — CD i DVD (tzw. kino domowe). W chwili obecnej każdy film może istnieć w rozmaitych wersjach techn. i być rozpowszechniany w dowolnej sieci dystrybucyjnej. Nowym kanałem dystrybucji stał się Internet, proponujący nie znany wcześniej, uczestniczący rodzaj odbioru — kino interaktywne. W latach 80. w realizacji filmów zaczęto stosować techniki komputerowe (m.in. przy projektowaniu scenografii), uzyskując efekty niemożliwe do osiągnięcia w przestrzeni trójwymiarowej (nie istniejące fizycznie tło akcji zostaje przeniesione na taśmę, na której następnie rejestruje się systemem optycznym lub magnetycznym akcję z udziałem aktorów), jak i do komponowania całych filmów lub ich fragmentów, przenoszonych następnie na inne nośniki.
We wszystkich rodzajach filmów podstawowy zespół środków wyrazu — ruch — realizuje się w samym obrazie za pomocą ruchu filmowych obiektów i ruchów kamery. Kamera umieszczona na statywie, wózku lub kranie (wysięgniku) bądź trzymana w ręku przez operatora zbliża się do fotografowanego obiektu lub odeń oddala (jazda, najazd, odjazd, także za pomocą specjalnego obiektywu typu zoom). Kamera może być nieruchoma lub obracać się wolno albo szybko wokół swej osi poziomej lub pionowej, gdy oś kamery jest umieszczona na odpowiednim statywie-trójnogu (panorama pionowa lub pozioma, stosuje się też szybki przerzut kamery zw. odskokiem). Podstawą montażu są, oprócz ruchu, wymagania filmowej narracji, których zewn. wyrazem jest m.in. zróżnicowanie odległości najważniejszego z filmowanych obiektów od kamery (plan). Kompozycję kadru filmowego, plastykę obrazu realizuje się dzięki odpowiedniemu doborowi rodzajów ruchu obiektu i kamery, wielkości planu, a także poprzez ustawienie kamery pod odpowiednim kątem, użycie obiektywów o odpowiednio dobranej ogniskowej (mała lub duża głębia ostrości, deformacje) oraz oświetlenie. Na ekranie, wskutek samego istnienia ram ekranu, oświetlenia, ruchu i zmienności planów powstaje złudzenie zmiennej przestrzeni, w której odbywa się akcja filmu. Złudzenie to współtworzy opracowanie dźwiękowe filmu (głosy ludzkie, odpowiednia do nastroju sceny muzyka ilustrująca oraz szmery-odgłosy). Dodatkowym ważnym środkiem wyrazu, silnie działającym emocjonalnie może być barwa i zmienność barw w filmie barwnym oraz zwiększona dynamiczność i pojemność przestrzeni w filmie szerokoekranowym (filmie panoramicznym). Dzięki zaciemnianiu i rozjaśnianiu obrazu, powolnemu przenikaniu jednego obrazu w drugi i innym optycznym połączeniom 2 kolejnych obrazów (tzw. roletki, odwrotki i in.) jest możliwe pozorne skracanie i wydłużanie czasu, zestawianie ze sobą różnych czasów i ukazywanie jednocześnie 2 lub więcej akcji, które dzieją się w tym samym czasie w różnych miejscach. Produkcja współczesnego filmu fabularnego obejmuje 3 etapy: przygotowawczy (przedzdjęciowy), zdjęciowy oraz montażu i udźwiękowienia. W okresie przygotowawczym na podstawie literackiego scenariusza filmowego powstaje scenopis filmu (dokładny opis kolejnych ujęć obrazu i dźwięku), który jest podstawą do zaplanowania dekoracji, wyboru miejsc zdjęć, wykonania kostiumów i rekwizytów. Zostaje skompletowana (czasem w wyniku zdjęć próbnych) obsada aktorska filmu oraz zaplanowany przebieg całej produkcji i jej organizacja. W okresie zdjęciowym, opierając się na scenopisie, operator pod kierunkiem reżysera wykonuje zdjęcia do filmu z udziałem aktorów i statystów w plenerze, we wnętrzach naturalnych i w atelier. Wykonywane do filmu zdjęcia są poddawane obróbce laboratoryjnej (wywoływanie, kopiowanie). W okresie montażu i udźwiękowienia filmu zdjęcia do filmów zostają zmontowane, powstaje oprawa muzyczna (filmowa muzyka) i dźwiękowa oraz oparta na oryginalnych negatywach obrazu i dźwięku wzorcowa kopia filmu; jej odbitki, tj. kopie eksploatacyjne są wyświetlane w kinach.
Dzieła filmowe ze względu na treść dzieli się na: fabularne, dokumentalne, oświatowe i instruktażowe; ze względu na technikę wykonania rozróżnia się filmy: animowane i tzw. ikonograficzne, nieme i dźwiękowe, czarno-białe i barwne, normalnoekranowe i panoramiczne, dwuwymiarowe i plast.; ze względu na długość — filmy krótkometrażowe (do 22 min), średniometrażowe (22–55 min) i pełnometrażowe (ponad 55 min, przeciętnie 90–132 min); na potrzeby programu telewizyjnego powstają filmy telewizyjne, najczęściej fabularne filmy seryjne, tzw. seriale (z powtarzającymi się bohaterami lub podobną tematyką), dostosowane do sposobu odbierania filmu na ekranie telewizora (mały ekran wymaga wielu zbliżeń, mniej planów ogólnych, więcej dialogów i komentarzy).
2) Dziedzina twórczości artystycznej i rodzaj widowiska masowego. Posługuje się własnymi środkami wyrazu, korzysta z osiągnięć literatury, plastyki, teatru, muzyki. — Krótkie filmy braci A. i L. Lumière, miały charakter kronikalny. Twórcą pierwszych filmów widowiskowych był G. Méliès; od 1908 powstawały filmy artystyczne z udziałem zawodowych aktorów teatralnych (Film d’Art). Dalsze etapy rozwoju sztuki filmowej to wyjście realizatorów w plener (amerykański film kowbojski E.S. Portera), zdjęcia wykonywane ruchomą kamerą (włoski film historyczny), zastosowanie montażu oraz osiągnięcia D.W. Griffitha: lit. tok narracji, operowanie symbolem, zróżnicowanie planów; Ch. Chaplin stworzył klasyczny typ komedii filmowej (burleska). Początek lat 20. przyniósł rozwój niemieckiego ekspresjonizmu (R. Wiene, F. Lang, F.W. Murnau) oraz francuskiego impresjonizmu (L. Delluc, L. Herbier, A. Gance, J. Epstein); powstały też pierwsze filmy dokumentalne (R. Flaherty). Przełomowym dziełem w historii filmu był Pancernik Potiomkin S. Eisensteina, gdzie został użyty tzw. twórczy montaż, podporządkowany rygorom dramaturgicznym. Twórczość Eisensteina, W. Pudowkina, Dz. Wiertowa i O. Dowżenki potwierdziła możliwości filmu jako instrumentu oddziaływania politycznego i społecznego. Wynalazek dźwięku w kinie (Śpiewak jazzbandu A. Croslanda 1927) zniweczył wiele norm estetycznych filmu niemego. Wkrótce jednak nowy środek wyrazu znalazł twórcze zastosowanie w kinematografii francuskiej (R. Clair); kino amerykańskie wykorzystało dźwięk do realizacji wystawnych widowisk muzyczno-rewiowych (m.in. z udziałem F. Astaira i in.). W 1934 powstał w USA pierwszy film barwny. W następnych latach w sztuce filmowej podejmowano skomplikowaną problematykę psychol. (celowali w tym zwłaszcza reżyserzy francuscy — J. Renoir, M. Carné, J. Feyder), ukształtowała się realistyczna szkoła rosyjska (G. Kozincew, L. Trauberg, F. Ermler, M. Romm), a prekursorem realizmu społecznego w USA stał się J. Ford. Arcydzieło filmowe O. Wellesa Obywatel Kane wzbogaciło narrację filmową nowymi środkami wyrazu. Oprócz filmufabularnego (aktorskiego) rozwijał się film dokumentalny (Flaherty, J. Grierson), rysunkowy (W. Disney), kukiełkowy (W. Starewicz), oświatowy (J. Painlevé) i naukowy. Po II wojnie światowej warunki społeczne przyczyniły się do powstania włoskiego neorealizmu (m.in. R. Rossellini, C. Zavattini, V. De Sica, G. De Santis). Powstała także i rozwinęła się teoria i estetyka sztuki filmowej (we Francji m.in. Delluc, Epstein, w Niemczech m.in. S. Kracauer, R. Arnheim, w Polsce — K. Irzykowski, na Węgrzech — B. Balazs, w Rosji — Wiertow, L. Kuleszow i in.). W latach 50. XX w. uznanie zdobył film japoński (A. Kurosawa), powstały ważne filmy polskie (szkoła polska w filmie): A. Wajdy, A. Munka, K. Kutza, J. Kawalerowicza, W. Hasa i in.; pojawiły się nowe wielkie indywidualności: w Szwecji I. Bergman, we Włoszech F. Fellini, następnie M. Antonioni. Wprowadzenie nowych technik (szeroki ekran, stereofonia) oraz gwałtowna ekspansja telewizji wpłynęły na rozwój sztuki filmowej, kształtując z jednej strony wielkie widowiska, z drugiej kameralny film o tematyce psychologicznej i intelektualnej (np. Carné, R. Bresson, L. Daquin). Na przełomie lat 50. i 60. we Francji narodziła się nowa fala, w USA — szkoła nowojorska, w Wielkiej Brytanii nurt związany z ruchem młodych gniewnych. Miało to duży wpływ na udoskonalenie filmowych środków wyrazu (swobodne operowanie czasem i przestrzenią, luźna dramaturgia, wykorzystywanie zdobyczy filmu dokumentalnego, m.in. cinéma-vérité). W poł. lat 60. doszło do głosu młode pokolenie filmowców poddając rewizji wiele ocen hist. i postaw moralnych oraz wprowadzając nowe środki filmowego obrazowania; pokolenie to stworzyło w wielu krajach eur. tzw. nowe kino (Czechosłowacja, Jugosławia, Węgry), w Ameryce Południowej cinema nôvo, w USA — underground nowojorski (m.in. A. Warhol, S. Clarke, J. Cassavettes); w latach 70. sztuka filmowa stała się jedną z form wyrażania protestu politycznego i społecznego (m.in. dokumentalna twórczość amatorska). Na ekrany światowe, obok tradycyjnie dominującego kina amerykańskiego (W. Allen, F.F. Coppola), z powodzeniem weszły nowe kinematografie, głównie australijska (P. Cox, P. Weir), a także nowozelandzka (J. Campion), holenderska, portugalska, indyjska, krajów afrykańskich; film zdobywa nowe obszary sztuki, oprócz ekranizacji dzieł literackich i teatralnych (M. Camus, L. Anderson, P. Newman) przenosi się na ekran opery i balety (m.in. C. Saura, F. Zeffirelli). W latach 80. i 90. nie powstała w kinie światowym odrębna estetyczna formacja, choć głośną propozycją w tym zakresie stał się manifest Dogmy (1995), grupy duńskich reżyserów skupionych wokół L. von Triera; światowy rozgłos zdobyli reżyserzy europejscy, m.in. P. Almodóvar, P. Greenaway, K. Kieślowski, E. Kusturica, W. Wenders, amerykańscy — D. Lynch, O. Stone, Q. Tarantino; twórcy poruszają się zarówno w obrębie ustalonych kodów wizualnych, jak i eksperymentów formalnych mających charakter innowacji technicznych (korzystanie z techniki komputerowej, nagromadzenie tzw. efektów specjalnych, m.in. G. Lucas, S. Spielberg, R. Zemeckis); niezwykle aktywne jest także amerykańskie kino niezależne (J. Jarmusch). Na znaczeniu zyskały kinematografie azjatyckie, jak izolowane od Hollywood kino irańskie lub kino chińskie z jego własną tradycją i oryginalnym językiem (Zhang Yimou, Wong Kar-wai).
Ilustracje
Mélièsa Georges, Podróż na Księżyc, kadr z filmu, 1902 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Hoffman Jerzy, Ogniem i mieczem fot. P. Nowak/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Griffith David Wark, Nietolerancja, kadr z filmu, 1916fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Lumière Auguste i Louis, Oblany ogrodnik, kadr z filmu, 1895fot. Filmoteka Narodowa
Mifune Toshirō fot. Filmoteka Narodowa
Has Wojciech Jerzy, Rękopis znaleziony w Saragossie fot. Polfilm
Huston John, Miller Arthur, Skłóceni z życiem, kadr z filmu (1961), na zdjęciu: Montgomery Clift, Marylin Monroe i Clark Gable.fot. Filmoteka Narodowa
Menzel Jiři, Pociągi pod specjalnym nadzorem, kadr z filmufot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kamera braci Lumière fot. S. Skórska i M. Komorowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kelly Gene, Deszczowa Piosenka (1952).fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kawalerowicz Jerzy, Matka Joanna od Aniołów, kadr z filmu, 1960fot. Polfilm
