film dźwiękowy

film dźwiękowy,

dzieło film., w którym obrazom (warstwie wizualnej) towarzyszy dźwięk (warstwa akustyczna) odtwarzany synchronicznie z nimi, z nośnika stanowiącego przeważnie integralną część kopii filmowej.

Warstwa akustyczna filmu stanowi ważny środek wypowiedzi artyst.; składa się z: dialogów, muzyki i efektów dźwiękowych.

Dźwięk towarzyszył niektórym prezentacjom dzieł film. już w czasach filmu niemego. Do najprymitywniejszych form „udźwiękowienia” należało podkładanie dialogów przez aktorów stojących za ekranem podczas projekcji filmu. Na żywo grano też muzykę (na instrumentach klawiszowych, w kinach wyższej kategorii zatrudniano orkiestry). Do wytwarzania efektów dźwiękowych najczęściej używano specjalnych przyrządów mech., czasem służyła do tego muzyka. Eksperymenty z rzeczywistym udźwiękowieniem filmów, tj. z synchronicznym odtwarzaniem dźwięku uprzednio zapisanego na nośniku, robiono jeszcze przed oficjalnymi narodzinami kinematografii. W 1889 W.K.L. Dickson połączył 2 powstałe przy własnym udziale wynalazki Th.A. Edisona — przeglądarkę film., zw. kinetoskopem, z fonografem — i, przy użyciu tak skonstruowanego kinetofonografu (albo kinetofonu), prezentował krótkie filmy, w których słyszalne, pojedyncze zdania były zsynchronizowane z ruchami warg wypowiadającej je osoby. Do 1920 także inni konstruktorzy, m.in. L. Gaumont i Ch. Pathé (Francja), O. Messter i J. Beck (Niemcy), S. Lubin (USA), C. Hepworth (W. Brytania), K. Prószyński (Polska), eksperymentowali z systemami f.dź. opartymi na fonografie (został z czasem wyparty przez patefon i gramofon). Urządzenia te rejestrowały i odtwarzały dźwięk w sposób mechaniczny. Z systemami tymi konkurował inny, opatentowany 1904 w USA przez Francuza E. Lauste’a, polegający na doskonalszym, opt. zapisie dźwięku na taśmie światłoczułej. W 1914 J. Szczepanik zgłosił 2 patenty zapisu opt., zawierające rozwiązania przyjęte później przez kinematografię (pracę nad jego wynalazkami w tej dziedzinie przerwał wybuch I wojny świat.). W Niemczech ograniczone komercyjne zastosowanie znalazł system opt. Tri-Ergon (1922, J. Engl, J. Massole, H. Vogt).

W 1907–14 f.dź. zdobył pewną popularność, stając się jednocześnie przedmiotem dyskusji pierwszych krytyków sztuki film.; do 1914 powstało ok. 1600 krótkometrażowych f.dź., w których gł. utrwalono arie operowe i fragmenty spektakli scenicznych (o ich popularności może świadczyć np. fakt, że system Biophon Messtera miało w Niemczech 500 kin, a Cinephone Lubina — 483 kina w Wielkiej Brytanii). Na przeszkodzie w rozwoju f.dź. stanęły, oprócz względów ekon., kłopoty z synchronizacją obrazu i dźwięku, trudności w udźwiękowieniu filmów długometrażowych, a także brak możliwości wzmocnienia dźwięku w sposób wystarczający do nagłośnienia dużych sal kinowych. Możliwość ta pojawiła się w połowie lat 20., gdy zaczęto przetwarzać dźwięk na sygnał elektr. za pomocą mikrofonu. Wcześniej L. De Forest skonstruował 1912 pierwszy wzmacniacz lampowy. W 1923 De Forest i Th.W. Case opatentowali własny system opt. zapisu dźwięku w filmie, Phonofilm, który do 1925 demonstrowano w niektórych kinach USA.

Przed premierą pierwszego f.dź. ukształtowały się 2 techniki. W pierwszej, nośnikiem dźwięku była płyta gramofonowa (metoda sound on disc), w drugiej, opt. — ścieżka dźwiękowa na kopii film. (sound on film); tzw. przełom dźwiękowy w kinematografii (1926–33) dokonał się za sprawą obu technik, ale pierwszeństwo przypadło metodzie sound on disc. Za pierwszy f.dź. uchodzi amer. film Śpiewak jazzbandu (reż. A. Crosland, 6 X 1927), w którym jednak udźwiękowiono tylko niektóre sekwencje. Poprzedził go film A. Croslanda Wieża miłości (tytuł oryginalny Don Juan, 6 VIII 1926), w którym warstwę dźwiękową stanowiła jedynie muzyka. Pierwszym filmem w całości dźwiękowym były Światła Nowego Jorku (6 VII 1928). W tych 3 filmach wytwórnia Warner Brothers wykorzystała system Vitaphone. Śpiewak jazzbandu odniósł wielki sukces komercyjny, ale metoda sound on disc szybko ujawniła swoje niedoskonałości. Jedną z nich było częste rozsynchronizowywanie się projektora film. i gramofonu; poza tym metoda ta zmuszała do realizowania 11-minutowych fragmentów filmu (tyle wynosiła czasowa pojemność nagraniowa jednej płyty), w dodatku kamerą film. unieruchomioną w dźwiękoszczelnej kabinie (żeby mikrofon nie rejestrował dźwięku silnika kamery). Aby uzyskać ujęcia w różnych planach filmowych, utrwalano daną scenę 2 lub 3 kamerami jednocześnie, co wymagało zunifikowanego oświetlenia. Metoda ta ograniczała montaż, ruch kamery, efekty oświetleniowe — estetyczne zdobycze filmu niemego. Z konieczności w filmach realizowanych tą metodą dominował dialog — nazywano je „mówionymi” (ang. talkies).

Do 1930 nagrania płytowe w f.dź. zostały wyparte przez zapis opt. — sound on film. Dźwięk, przetwarzany na sygnał elektr., a następnie na sygnał opt., był rejestrowany — podobnie jak obraz — na taśmie światłoczułej (taśma filmowa), którą następnie poddawano obróbce laboratoryjnej. Precyzyjnie zsynchronizowana z obrazem ścieżka dźwiękowa znajdowała się na pozytywowych kopiach filmu. W trakcie projekcji zapisany dźwięk był odczytywany za pomocą fotoelementu i zamieniany na impulsy elektryczne. Te z kolei, po rozkodowaniu i wzmocnieniu, wędrowały do głośników ustawionych za ekranem, z których powracały do widzów w postaci fal dźwiękowych, przepuszczanych przez otwory w ekranie. Pierwszym, zastosowanym na szeroką skalę, opt. systemem zapisu był Movietone, lansowany przez hollywoodzką wytwórnię film. Fox. Wynalaziony 1929 blimp przywrócił kamerze swobodę ruchów. Żadne przeszkody natury techn. nie ograniczały ani montażu, ani operowania światłem. Zapis opt. miał jednak niedogodności, z których największą była niemożność odtworzenia go bezpośrednio po dokonaniu nagrania (konieczność laboratoryjnej obróbki taśmy światłoczułej).

Wadę tę usunął magnet. zapis dźwięku; prace nad nim trwały od 1900, jednak na potrzeby fimu udało się go przystosować dopiero podczas II wojny światowej. Do końca 1952 przestawiła się nań kinematografia niemal wszystkich krajów i pozostała przy nim do czasów współczesnych. Obecnie, przy sporządzaniu pozytywowych kopii filmu na taśmie o szer. 35 mm, dźwięk zapisany magnetycznie z reguły przepisuje się na opt. ścieżkę dźwiękową. W niektórych wypadkach, np. na filmach wąskotaśmowych (8 mm, 16 mm) i na szerokoformatowych (70 mm) ze stereofonią, zachowuje się na kopiach pozytywowych magnet. odczyt dźwięku.

W 1972 pojawiło się na rynku kolejne udogodnienie w realizacji f.dź.: kamery film. Arriflex 35 BL (RFN) i Panaflex (USA) mające stosunkowo niewielkie rozmiary, umożliwiające pracę bez statywu („z ręki”), z wytłumioną pracą silników (nie wymagały blimpów), co pozwalało na dokonywanie zdjęć z dźwiękiem synchronicznym (tzw. 100-procentowym), który pozostawał w ukończonym filmie w postaci zarejestrowanej na planie film. (nie dokonuje się postsynchronizacji).

Jeszcze jeden przełom spowodował system wytłumiania szumów nośnika dźwięku, oprac. na przeł. lat 60. i 70. w pracowniach R. Dolby’ego (USA), pierwotnie zastosowany w przemyśle fonograficznym. W kinematografii usprawnienie to otworzyło drogę do powstania rodziny systemów Dolby Stereo (Dolby systemy), z których najnowsze, z lat 90. — Dolby Digital i Dolby Digital Surround Ex — są oparte na najdoskonalszym z dotychczasowych, cyfrowym zapisie dźwięku. Kinematografia korzysta też z konkurencyjnych cyfrowych systemów sterofonicznych DTS i SDDS.

Andrzej Bukowiecki