film dokumentalny

film dokumentalny,

w potocznym ujęciu rodzaj przekazu filmowego lub telewizyjnego polegający na pokazywaniu rzeczywistości niepreparowanej ze względu na potrzeby kamery.

Film dokumentalny musi spełniać określone warunki, z których najważniejsze to: 1) szczególny rodzaj więzi z rzeczywistością: film dotyczy osób i wydarzeń rzeczywistych, które albo są pokazywane wprost, albo relacjonowane przez autentycznych świadków z wykorzystaniem autentycznych zapisów (filmów, fotografii); 2) metoda realizacji: uważa się, że dokumentaliście nie wolno planować ani reżyserować wydarzeń; w praktyce często rekonstruuje się rutynowe czynności osób filmowanych, przeprowadza wywiady i stymuluje rzeczywistość w celu ujawnienia prawdy ludzkich zachowań; 3) struktura, nadająca filmowi spójność myślową i formę relacji z rzeczywistości.

Za pierwszy film dokumentalny przyjęło się uważać Nanuka Eskimosa R. Flaherty’ego z 1922, choć już przedtem realizowano filmy mające wszystkie wyróżniki filmu dokumentalnego. W rozwoju filmu dokumentalnego można wyróżnić 3 podstawowe tendencje: informacyjną, obserwacyjną i estetyzującą. W ich ramach istnieje wiele gatunków, np. kronika, esej, portret, film edukacyjny, podróżniczy, „śledczy” itd. Najwcześniej przekazu dokumentalnego zaczęto używać w celach informacyjnych (np. reportaże ze sprawy Dreyfusa, kroniki filmowe), przy czym od samego początku funkcja ta przenikała się z funkcją perswazyjną, propagandową i edukacyjną. W latach 30. ten rodzaj przekazu spopularyzował J. Grierson, organizator nurtu angielskiego kina dokumentalnego (Połów śledzi na Morzu Północnym Griersona, Pieśń Cejlonu B. Wrighta, Nocna poczta H. Watta i Wrighta). Wedle Griersona film dokumentalny jest przede wszystkim formą edukacji służącej polepszeniu funkcjonowania demokratycznego społeczeństwa. W tym nurcie filmu dokumentalnego mieszczą się filmy propagandowe (Upadek dynastii Romanowów E. Shuba — pierwszy montowany z materiałów archiwalnych, Triumf woli L. Riefenstahl, Ziemia hiszpańska J. Ivensa), filmy edukacyjne i wiele filmów o problemach współczesnych społeczeństw. Jego wyróżnikiem jest podporządkowanie obrazu ścieżce werbalnej, podawanej bądź w formie napisów (Szósta część świata Dz. Wiertowa), bądź komentarza pozakadrowego, bądź też ułożonych w jednolity wywód wypowiedzi do kamery.

W tendencji obserwacyjnej kładzie się nacisk na bezstronną rejestrację rzeczywistości. W tego rodzaju filmach obowiązują szczególnie rygorystyczne normy, ograniczające do niezbędnego minimum zakres dozwolonych dokumentaliście środków wyrazu. Można ich było w pełni przestrzegać po 1960, kiedy to na skutek rozwoju technologii filmowej możliwa stała się dyskretna rejestracja obrazu i dźwięku w warunkach pozastudyjnych. Wcześniej najwybitniejszym przedstawicielem tendencji obserwacyjnej był Flaherty (Moana, Człowiek z Aran, Opowieść z Luizjany), któremu jednak zarzucano nadmierne aranżowanie filmowej rzeczywistości. Po 1960 tendencja obserwacyjna znalazła najpełniejszy wyraz w amerykańskim kinie bezpośrednim (Wybory wstępne R. Drew, R. Leacocka, A. Mayslesa, D.A. Pennebakera), filmach F. Wisemana (Titicut Follies, Szkoła średnia), a także w kinie antropologicznym (Szaleni mistrzowie J. Roucha, Martwe ptaki R. Gardnera). Jej twórczym kontynuatorem był K. Kieślowski (Pierwsza miłość, Życiorys).

Trzecią tendencją w filmie dokumentalnym jest tendencja estetyzująca. Filmy estetyzujące należą do kina artystycznego — mogą więc wywoływać przeżycie estetyczne albo reinterpretować doświadczenie ludzkie dzięki oryginalnej formie filmowej. Do najwcześniejszych utworów należą tzw. symfonie miejskie (Człowiek z kamerą Dz. Wiertowa, Berlin — symfonia wielkiego miasta W. Ruttmana) oraz impresje dokumentalne (Deszcz i Most J. Ivensa); do tego nurtu można też zaliczyć filmy mające formę osobistego eseju (List z Syberii Ch. Markera, Fata morgana W. Herzoga), akcentujące poetycki aspekt pokazywanej rzeczywistości (Muzykanci M. Karabasza), używające środków znamiennych do daleko posuniętej kreacji filmowej (Wanda Gościmińska — włókniarka W. Wiszniewskiego, Cienka, niebieska linia E. Morrisa), a także filmy poświęcone refleksji nad naturą dokumentalnego filmowania (Kronika jednego lata J. Roucha i E. Morina, Żeby nie bolało M. Łozińskiego). Wyróżnikiem tego rodzaju film dokumentalny jest interesujący kształt formalny, uwydatnienie ruchu, rytmu, urody plastycznej, wykorzystywanie szerokiej palety środków wyrazu filmowego.