Polska. Gospodarka, Encyklopedia PWN: źródło wiarygodnej i rzetelnej wiedzy

W gospodarce II RP, tak jak w gospodarkach wszystkich krajów kapitalist., występował cykl koniunkturalny. Bezpośrednio po zakończeniu I wojny świat. procesy odbudowy, których finansowanie było możliwe dzięki inflacyjnej polityce rządu i banku centralnego, spowodowały szybki wzrost produkcji; istotne znaczenie miało też przyłączenie VI 1922 Górnego Śląska do Polski. Na jesieni 1923 Polska weszła w okres kryzysu gosp., który trwał do pocz. 1926, następnie produkcja przem. i rolna szybko rosły, co powodowało spadek bezrobocia i wzrost poziomu życia ludności. Na jesieni 1929 rozpoczął się okres wielkiego kryzysu gosp., najgłębszego w historii kapitalizmu. W Polsce spowodował on spadek produkcji przem. o 41%, wzrost bezrobocia do 43,5%, zmniejszenie płac realnych o 38%, spadek cen artykułów rolnych o 66%, zmniejszenie obrotów handl. z zagranicą. Kryzys trwał o 2 lata dłużej niż w większości państw (do 1935). Dopiero 1936 nastąpiło ponowne ożywienie, które w większym stopniu objęło przemysł (co było związane z polityką nakręcania koniunktury, zainicjowaną przez wicepremiera E. Kwiatkowskiego); rolnictwo nadal przeżywało trudności, gdyż poziom cen produktów rolnych był wciąż znacznie niższy niż przed kryzysem; ponowne załamanie cen tych produktów nastąpiło w końcu 1937. W 1938 produkcja rolna Polski była wyższa niż 1913, natomiast globalna wytwórczość przemysłu oscylowała wokół osiągniętego wówczas poziomu. O ile w części działów przemysłu występowały wyraźne procesy modernizacyjne, o tyle na wsi prawie ich nie odczuwano. Zasadniczym skutkiem wolnego tempa rozwoju gosp. w tym okresie był wysoki poziom bezrobocia w miastach i rosnące przeludnienie agrarne na wsi.

W okresie II wojny światowej na ziemiach wcielonych do Rzeszy wywłaszczono ponad 95% pol. posiadaczy gospodarstw rolnych oraz budynków mieszkalnych w miastach, wszystkich właścicieli przedsiębiorstw przem., transportowych, kredytowych i ubezpieczeniowych, ponad 90% właścicieli warsztatów rzemieślniczych i placówek handlu; w GG — wszystkich Żydów, pol. właścicieli największych przedsiębiorstw przem., transportowych, kredytowych, ubezpieczeniowych i handl., kilkudziesięciu właścicieli majątków ziemskich oraz (w wyniku wysiedleń) kilkadziesiąt tysięcy rodzin chłopskich. Na ziemiach okupowanych IX 1939–VI 1941 przez ZSRR zgromadzenia lud. uchwaliły deklarację (27 X 1939 we Lwowie i 28 X w Białymstoku) o wywłaszczeniu właścicieli majątków ziemskich oraz upaństwowieniu przemysłu i banków; postanowienia te w większości zrealizowano XII 1939–IX 1940; władze sowieckie przejęły także handel, budynki mieszkalne, majątek większości stowarzyszeń oraz instytucji kult. i naukowych. Celem Niemiec była maksymalna eksploatacja zasobów gosp. ziem pol.; dotyczyło to zarówno przemysłu, który przestawiano na produkcję zbrojeniową, jak i rolnictwa, siły roboczej, transportu itd. W efekcie rabunkowej gospodarki zdolności produkcyjne znacznie zmalały; straty zwiększyły działania wojenne i masowe wywożenie urządzeń produkcyjnych do Niemiec. Zniszczenia majątku nar. szacowano na ok. 38% wartości (po I wojnie świat. na ok. 10%), a straty ludnościowe na przeszło 6 mln osób.

Po II wojnie świat. narzucono Polsce i stopniowo wprowadzano system gosp. wzorowany na rozwiązaniach sowieckich; gł. jego cechą było podporządkowanie gospodarki celom politycznym. Proces ten zapoczątkowała nacjonalizacja różnego rodzaju przedsiębiorstw oraz wprowadzenie monopolu państwa w handlu zagr.; równocześnie, w celu pozyskania przychylności chłopów dla przemian ustrojowych i polit., przeprowadzono reformę rolną. Do 1949, w okresie odbudowy, pozwolono na działanie sektora prywatnego w przemyśle, usługach i handlu, ograniczając jednocześnie rozmiary przedsiębiorstw prywatnych (do 50 zatrudnionych). Po 1949 kierownictwo PZPR podjęło działania mające na celu dalsze upodobnienie systemu gosp. do wzorca sowieckiego; planowano całkowite wyeliminowanie sektora prywatnego: proklamowano „bitwę o handel” i „walkę z kułakiem” — program objęcia wszystkich chłopów kolektywizacją rolnictwa wzorowaną na systemie sowieckim, znacjonalizowano resztki prywatnej własności w przemyśle. Działania te były tylko częściowo skuteczne, nie udało się bowiem zniszczyć prywatnej własności w rolnictwie (tak dalece odróżniało to Polskę od innych krajów komunist., że zyskało miano „polskiej drogi do socjalizmu”).

Zasadniczym narzędziem sprawowania kontroli nad procesami gosp. przez partię komunist. był system planów gosp.; tylko pierwszy z nich, plan trzyletni 1947–49, został w pełni wykonany; następne: plan sześcioletni 1950–55 i kolejne pięciolatki były wielokrotnie zmieniane i tylko częściowo realizowane. W miarę upływu czasu i zmniejszania się represyjności systemu polit. malała dyscyplina wykonywania planów, a ich system ulegał degeneracji. Sprzyjało temu powstanie silnych grup nacisku, związanych z przemysłem ciężkim, które toczyły z centralnym planistą swoisty „przetarg planistyczny” o przyznawane środki i narzucany poziom produkcji. Zmniejszenie stopnia kontroli sprawowanej przez władze centralne w pełni ujawniło się w latach 70., wraz z wprowadzeniem tzw. planów otwartych. Po 1989 zaprzestano konstruowania planów wieloletnich.

Narzucony Polsce system gosp. spowodował dysproporcje w rozwoju poszczególnych działów gospodarki — szczególnie wyraźny był niedorozwój sfery usług (zwłaszcza na wsi) i budownictwa mieszkaniowego, nadmiernie zaś rozbudowano przemysł ciężki. Powszechnie występowały tzw. wąskie gardła (niedobory towarów zarówno konsumpcyjnych, jak i wykorzystywanych w produkcji), które były szczególnie dotkliwe wobec bariery handlu zagr. (niedostateczny import). Powodowało to konieczność stosowania reglamentacji w różnych formach: od sklepów „za żółtymi firankami” (w latach 50. i 60.) przez system przydziałów, np. mieszkań (trwale) i talonów na samochody (trwale), ale również na telewizory, pralki, lodówki (lata 50. i 60.), po system kartkowy obejmujący mleko, masło, mydło, buty (1 para na rok) i inne podstawowe artykuły konsumpcyjne (lata 80.). Zjawiskom tym towarzyszył rozwinięty „czarny rynek”. Nierównowagę tę w latach 70. pogłębiła nadmierna emisja pieniądza w stosunku do wartości dóbr i usług, powodująca tzw. nawis inflacyjny i przymusowe oszczędności.

W Polsce występował quasi-cykl gosp., wyrażający się zmienną wysokością udziału inwestycji w produkcie nar. brutto. Trwałym zjawiskiem w pol. gospodarce była tzw. presja inwestycyjna (dążenia do zwiększenia inwestycji), aczkolwiek jej przyczyny ulegały zmianie. W latach 50. i 60. do zwiększenia inwestycji dążyło zwłaszcza kierownictwo polit., realizując swoistą „misję rozwojową”. Celem było uzyskanie maks. tempa wzrostu gosp. (element ideologicznej rywalizacji z krajami kapitalist.), zaś środkiem realizacji — inwestycje w przemyśle ciężkim. W latach 70. i 80. presja inwestycyjna była wywierana gł. przez grupy nacisku związane z przemysłem ciężkim. Stosowały one taktykę wprowadzania do planów zaniżonych kosztorysów projektów inwestycyjnych, a po rozpoczęciu budów żądały zwiększenia przydziału środków inwestycyjnych na ich dokończenie; w efekcie realizacja inwestycji przedłużała się nawet do 20 lat. Wynikiem presji inwestycyjnej był wzrost udziału inwestycji w produkcie nar. i spadek udziału wydatków konsumpcyjnych. Powodowało to zmniejszenie płac realnych, narastanie niezadowolenia społ. i wreszcie bunty społ. (1956, 1970, 1980). Wybuchy społ. wymuszały korekty planów i krótkotrwałe zwiększenie udziału wydatków konsumpcyjnych w produkcie nar.; następnie, wskutek presji inwestycyjnej, udział wydatków konsumpcyjnych ponownie malał. W 1979 nastąpiło gwałtowne załamanie gospodarki kraju: produkt nar. brutto (PNB) zmniejszył się o 1%, a 1982 o 15% w porównaniu do 1980, by dopiero 1986 uzyskać poziom z 1980. Polityka forsownej industrializacji przekształciła gospodarkę Polski, lecz nie doprowadziła do istotnej zmiany jej pozycji międzynar.; w porównaniu z okresem międzywojennym nastąpił odczuwalny wzrost poziomu życia ludności wiejskiej i niewykwalifikowanych robotników, równocześnie jednak znacznie obniżył się poziom życia inteligencji i części wykwalifikowanych robotników; ceną tych przesunięć w strukturze dochodów była emigracja znacznej liczby fachowców.

Gospodarka komunistycznej Polski była ogromnie marnotrawna i nieefektywna; na uzyskanie 1 dolara USA PNB zużywano w latach 80. trzykrotnie więcej energii niż w RFN; beztrosko i bezkarnie marnotrawiono zasoby, prowadząc rabunkową gospodarkę (np. ekstensywna eksploatacja złóż siarki lub wydobycie węgla spod centrum Bytomia); nie liczono się z życiem i zdrowiem pracowników, utrzymując produkcję w zakładach przem., w których stężenie trujących substancji setki razy przekraczało dopuszczalne normy; lokowano wyjątkowo trujące przedsiębiorstwa w dzielnicach mieszkaniowych (wytwórnia azbestu w Łodzi); stosowano trujące materiały w budownictwie mieszkaniowym, niszczono środowisko naturalne. Trudne do oszacowania są szkody poczynione przez komunist. gopodarkę w psychice ludzkiej; zniszczono etos i etykę pracy, poszanowanie dla prawa, dążenie do perfekcji, innowacyjność, przedsiębiorczość. Ostatecznym efektem tych działań była całkowita destrukcja gospodarki, która, obciążona ogromnym długiem i niezdolna do konkurowania na rynkach świat., straciła zdolność do podtrzymywania komunist. systemu politycznego.

Prace nad koncepcją zmiany systemu gosp. zostały podjęte w 2. poł. 1989 przez rząd T. Mazowieckiego; gł. problemem był proces transformacji, tj. przejścia od anachronicznych struktur gospodarki komunist. do systemu rynkowego. W XII 1989 sejm przyjął przedstawiony przez L. Balcerowicza (wicepremier i min. finansów w kolejnych rządach IX 1989–XII 1991) pakiet 10 ustaw, zw. planem Balcerowicza. Podstawą były 2 cele strategiczne: zwalczanie hiperinflacji (351% w 1989 i 686% w 1990) i budowa rynkowego systemu gospodarczego. W odniesieniu do pierwszego celu zastosowano tzw. terapię szokową: zlikwidowano lub ograniczono dotacje budżetowe (w efekcie nastąpił kilkakrotny wzrost cen nośników energii, taryf kol. oraz związany z tym ogólny wzrost cen), ograniczono przyrost podaży pieniądza, m.in. przez silną kontrolę płac w sektorze uspoł. (podatek od ponadnormatywnych wynagrodzeń; zmiany w zasadach indeksacji płac, emerytur i rent, wpływające na ich mniejszy wzrost) oraz znaczne podwyższenie oprocentowania kredytów, przy równoczesnym ustaleniu dodatniej stopy procentowej dla depozytów oszczędnościowych. W procesie budowy gospodarki rynkowej wprowadzono wewn. wymienialność złotego (utworzono fundusz stabilizacyjny — 1 mld dol. USA), zniesiono koncesje i ograniczenia w handlu zagr., w handlu wewn. wprowadzono wolne ceny (objęły one ok. 90% ogółu wyrobów i usług) oraz zlikwidowano system priorytetów i reglamentacji w obrocie zaopatrzeniowym między przedsiębiorstwami, zmniejszono ograniczenia w zakresie obrotu gruntami rolnymi i lokalami użytkowymi. Rozpoczęto również prace nad przekształceniami systemowymi, gł. w zakresie prywatyzacji i restrukturyzacji gospodarki oraz finansów (reforma bankowości, systemu podatkowego, tworzenie rynku kapitałowego).

Przebudowie gospodarki pol. towarzyszyła zmiana sytuacji zewn., m.in. rozpad ZSRR i głęboki kryzys gosp. w państwach tego obszaru, likwidacja RWPG (utrata tradycyjnych rynków zbytu i więzi kooperacyjnych) oraz zahamowanie tempa wzrostu gosp. w krajach rozwiniętych (ograniczenie możliwości eksportu pol. wyrobów i usług; wzmożona ekspansja towarów zagr. na rynek Polski; niezrównoważona wymiana w handlu zagr.).

W efekcie przeprowadzonych reform inflacja spadła do 70,3% w 1991, 43,0% w 1992, ok. 28% w 1995, poniżej 12% w 1998, 2003 wyniosła 0,8%; nastąpiło szybkie usunięcie niedoborów rynkowych, połączone z poprawą asortymentu i jakości towarów (początkowo był to gł. skutek importu, później zwiększał się udział wyrobów pol.), powstało wiele nowych rodzajów usług (np. firmy consultingowe, biura reklamowe, rachunkowe, maklerskie, prywatne kancelarie notarialne), wzrosła rola pol. pieniądza (redukcja inflacji i wprowadzenie realnej stopy procentowej zwiększyły znaczenie złotego jako środka oszczędzania), 1995 przeprowadzono denominację złotego (10 000 starych zł = 1 nowy zł), uwolniono kurs złotego, zostały spełnione wymagania Międzynar. Funduszu Walutowego dotyczące wymienialności waluty krajowej; ponadto nastąpiła geogr. reorientacja pol. handlu zagr. z rynków RWPG na OECD (1990–92 eksport na te rynki wzrósł o 78%, 2003 stanowił 83,6% całości eksportu — ceny bieżące) oraz zmiana w strukturze gałęziowej gospodarki (udział przemysłu w tworzeniu produktu krajowego brutto zmniejszył się z 44,9% w 1990 do 30,7% w 2003, rolnictwa z 7,2% do 3,1%, wzrósł natomiast udział usług z 37,5% do ponad 66%; ceny bieżące). Znacznie rozszerzyły się inwestycje zagr.; 1993 ich wartość osiągnęła ok. 2,6 mld dol. USA (w tym kapitału amer. — 233 mln, austr. — 195 mln, fr. — 177 mln, niem. — 140 mln), a w 1995 przekroczyła 5 mld dol. (w tym kapitał amer. — 1,7 mld dol., międzynar. — 860 mln dol., niem. — 466 mln, wł. — 378 mln, hol. — 339 mln), 2003 — 72,7 mld dol. (w tym kapitału fr. — 13,8 mld dol., z Niderlandów — 9,9 mld dol., amer. — 8,7 mld dol., niem. — 8,4 mld dol.); do największych inwestorów należą: France Telecom (Francja), Eur. Bank Odbudowy i Rozwoju, Międzynar. Korporacja Finansowa (agenda Banku Świat.), Fiat (Włochy), HVB (Niemcy), Citygroup (USA), KBC Bank N.V. (Belgia), OAO Gazprom (Rosja).

Proces prywatyzacji przebiegał powoli w sferze produkcji (gł. przekształcenia własnościowe przemysłu państw.), szybko w usługach, zwłaszcza ze względu na dużą rolę indywidualnej przedsiębiorczości oraz mniejszą kapitałochłonność tej sfery. Ustawa prywatyzacyjna (VII 1990) dotycząca przedsiębiorstw państw. określiła 2 podstawowe sposoby jej przeprowadzenia: prywatyzacja kapitałowa (przekształcenie przedsiębiorstwa w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa i sprzedaż akcji lub udziałów osobom trzecim), likwidacja przedsiębiorstw państw., realizowana ze względów ekon. (majątek firmy zostaje sprzedany, mienie pozostałe po likwidacji przejmuje Skarb Państwa) lub w celu prywatyzacji (majątek przedsiębiorstw zostaje sprzedany nowemu właścicielowi, wniesiony w postaci udziałów Skarbu Państwa do spółek lub oddany w leasing spółkom pracowniczym). W 2. poł. 1993 rozpoczęto realizację programu Nar. Funduszy Inwestycyjnych; wyznaczono spółki (zakłady państw. przekształcone w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa) i przedsiębiorstwa (jeszcze nie przekształcone), których akcje lub udziały będą wniesione do funduszy, powołano Komisję Selekcyjną, ogłoszono przetarg na firmy zarządzające Funduszami oraz konkurs na kandydatów do rad nadzorczych Funduszy; proces realizacji programu powszechnej prywatyzacji przebiega powoli; 1994–95 zatwierdzono listę przeznaczonych do niego przedsiębiorstw; dystrybucję świadectw udziałowych rozpoczęto na przeł. 1995 i 1996. 1997–98 nastąpiła wymiana świadectw na akcje Nar. Funduszy Inwestycyjnych. Prywatyzacją państw. przedsiębiorstw gospodarki rolnej zajmuje się Agencja Nieruchomości Rolnych (do 2003 p.n. Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa), przejmująca ziemie i majątek likwidowanych (z przyczyn ekon.) gospodarstw. Trwające od 2. poł. 1990 do 1994 przekształcenia własnościowe objęły 4722 przedsiębiorstwa państw. (54% stanu z VI 1990), w tym 844 przekształcono w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, 2231 otrzymało zgodę na likwidację, 1647 (użytkujących ok. 3 mln ha ziemi) włączono do Zasobów Własności Rolnej Skarbu Państwa (sprzedano lub wydzierżawiono ponad 770 tys. ha). Od pocz. działalności do końca XI 2004 Agencja przejęła do Zasobu WRSP 4,7 mln ha ziemi, sprzedała 1,4 mln ha ziemi.

W sferze przekształceń systemowych i tworzenia rynku finansowego nastąpiło umocnienie roli banku centralnego, skomercjalizowano banki państw., stworzono podstawy prawne do rozwoju sieci banków prywatnych i z udziałem kapitału zagranicznego. Powstała (1991) Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie; 1994 było na niej notowanych 36 spółek (16 w 1992), w 1999 ponad 200 spółek i funduszy, w 2004 — 230, w tym 36 spółek debiutowało na Giełdzie.

W ramach reformowania systemu podatkowego wprowadzono (1992) powszechny podatek dochodowy od osób fiz. (w miejsce podatku od płac i podatku wyrównawczego) oraz (1993) w miejsce podatku obrotowego podatek od towarów i usług (VAT), a także akcyzowy; znowelizowano ustawę o podatku dochodowym od osób prawnych.

W pierwszych latach przechodzenia do nowego systemu gosp. występowały niekorzystne zjawiska społ. i gosp.; gwałtownie wzrosło bezrobocie — 1990 objęło ono 6,3% osób zawodowo czynnych, 1993 — 16,4%, spadały realne dochody ludności, 1990–91 znacznie obniżyły się: produkcja przem. (o 11,9% — 1991), nakłady inwestycyjne, zwłaszcza w budownictwie mieszkaniowym, oraz wartość produktu krajowego brutto (o 11,6% — 1990, o 7,6% — 1991). Od 1992 zaznacza się wzrost produkcji sprzedanej przemysłu o 3,9% — 1992 (wg Klasyfikacji Gospodarki Narodowej — KGN), o 6,4% — 1993 (wg Eur. Klasyfikacji Działalności — EKD), o 11,9% — 1994, o 8,4% — 2003 (w porównaniu z 1990 nastąpił wzrost o ponad 88%), a także wzrost produktu krajowego brutto (2,6% — 1992, 3,8% — 1993, 5,2% — 1995, 4,8% — 1998, 3,8% — 2003); 1994–97 zanotowano spadek liczby zarejestrowanych bezrobotnych (do poziomu poniżej 2 mln) — stopa bezrobocia wynosiła ok. 10,0%, od 1998 ponowny wzrost (ponad 11%, w latach 2002–04 utrzymywała się na poziomie ok. 20%); wzrosła realna płaca w sektorze przedsiębiorstw, spadła w sferze budżetowej. Trudna sytuacja występowała w rolnictwie; od 1990 zmniejszała się wielkość roln. produkcji towarowej; 1991–94 średni roczny spadek wynosił 5,3% — znacznie większy był w produkcji roślinnej niż zwierzęcej (głęboka susza 1992, 1994, zmniejszenie popytu na żywność); wzrosły obciążenia finansowe rolnictwa (podatki, opłaty, składki ubezpieczeniowe) w stosunku do wartości produkcji czystej brutto, nastąpiło znaczne zmniejszenie inwestycji rolniczych.

Narastało zadłużenie państwa; 1993 dług publiczny ogółem (zagr. i krajowy) wynosił 1339 bln zł (658 bln zł, 1991), tj. 86,0% produktu krajowego brutto (79,9%, 1991). Lata 90. przyniosły wzrost długu krajowego i szybki spadek długu zagr.; 1995–2001 spłacono netto 15 mld dol. USA zobowiązań zagr., przy czym spłaty finansowe były pożyczkami zaciągniętymi w kraju. W sumie nastąpiło jednak znaczne zmniejszenie długu Skarbu Państwa liczonego w relacji do PKB; 2003 dług publiczny wyniósł 408,6 mld zł, co odpowiadało 50,1% PKB; 1992 na obsługę długu publicznego przeznaczono 9,5% ogółu wydatków budżetowych, 1994 — 13,4%, 2003 — 12,8%.

Komercjalizacja banków, przy ich niedostatecznym przygotowaniu profesjonalnym do pełnienia funkcji pośrednika finansowego w zakresie transformacji oszczędności na lokaty kapitałowe (długoterminowe kredyty inwestycyjne), spowodowała wadliwą selekcję portfela kredytowego i lawinę „złych długów” (także wpływ tzw. szarej strefy gosp.), a w konsekwencji upadek niektórych banków (zwłaszcza spółdz. i prywatnych) lub konieczność wprowadzenia zarządów komisarycznych. W pierwszych latach transformacji nie powstały powszechne, sprawnie działające pozabankowe instytucje pośrednictwa finansowego (fundusze inwestycyjne, emerytalne, kapitału podwyższonego ryzyka), co przy trudnym dostępie do kredytu bankowego sprawiło, że rynek kapitałowy stał się bardzo płytki i uniemożliwiał finansowanie znacznego wzrostu gospodarczego. Sytuacja zmienia się powoli od 1993; w tym czasie szybko rozwijał się pierwszy fundusz powierniczy Pioneer, tow. ubezpieczeniowe wprowadzają ubezpieczenia emerytalne; 1995 zgodę na rozpoczęcie działalności otrzymało Tow. Funduszy Powierniczych Korona (udziałowcy — austr. bank Creditanst i pol. Bank Gospodarki Żywnościowej), starają się o nią: jedna z największych na świecie grup funduszy inwestycyjnych — Franklin Templeton i kilka innych. W 2. połowie lat 90. przeprowadzono prywatyzację większości dużych banków państw. (m.in. Banku Handlowego w Warszawie) — pakiety kontrolne zakupili inwestorzy zagraniczni. Bilans gosp. 16 lat transformacji jest pozytywny. Poziom produktu krajowego na 1 mieszk., mimo zmniejszenia zatrudnienia, zwiększył się z ok. 1,5 tys. dol. USA (1990) do ponad 4,5 tys. dol. USA (2001). Produkt narodowy brutto wg parytetu siły nabywczej na 1 mieszk. wynosi 15 tys. dol. USA (2006).