Europa. Archeologia

Europa. Archeologia.

Człowiek (Homo erectus) dotarł do Europy ok. 1,3–1,1 mln lat temu z Afryki przez Bliski Wschód. Wówczas i przez następne ponad milion lat surowcem do wyrobu narzędzi był kamień, stąd nazwa pierwszego okresu dziejów ludzkości epoka kamienia, a jej starszej części paleolit. Najwcześniejsze narzędzia dolnego paleolitu, tzw. otoczakowe, są znane gł. z południowej Europy (jaskinia Vallonet, Francja), następnie (kilkaset tys. lat temu) zastąpiły je pięściaki (kultura abwilska, aszelska, m.in. z budowlami szałasowymi — Lazaret i Terra Amata, Francja) oraz narzędzia odłupkowe (kultura klaktońska). Około 200 tys. lat temu pojawił się człowiek neandertalski, twórca kultur środkowego paleolitu (kultura mustierska) charakteryzujących się rozwiniętymi technikami krzemieniarskimi i licznymi wyspecjalizowanymi narzędziami odłupkowymi (zgrzebła, noże, ostrza); po nim, na początku górnego paleolitu (ok. 40 tys. lat temu) — współcz. człowiek kopalny, wywodzący się z Bliskiego Wschodu, dotarł z nowym typem kultury (oryniackie kultury) na Bałkany, a później do środkowej i zachodniej Europy. Udoskonalony oszczep i wynalazek łuku usprawniły łowiectwo, doprowadzając je do znacznej specjalizacji. Pojawiły się wysoce zorganizowane osady jedno- i wielosezonowe (np. Dolní Véstonice na Morawach). Z tego okresu znane są przejawy sztuki — malowidła naskalne w jaskiniach Francji i północnej Hiszpanii, figurki kobiece (Wenus paleolityczna). Wyodrębniły się liczne kultury, m.in.: solutrejska, magdaleńskie, graweckie, w końcu tego okresu m.in. kultury azylska i świderska. Typowa dla paleolitu gospodarka przyswajająca była kontynuowana jeszcze po epoce plejstocenu w holoceńskim mezolicie (ok. poł. IX–V tysiącl. p.n.e.), charakteryzującym się rozwojem wysoce wyspecjalizowanego modelu kultury leśnej tak silnie przystosowanej do środowiska, że aż konserwatywnej. Oprócz łowiectwa traperskiego rozwijało się zbieractwo i rybołówstwo. Narzędzia kam. były bardzo zminiaturyzowane (geometryzacja kształtów).

Na przeł. VII i VI tysiącl. p.n.e. w południowo-wschodniej Europie (Tesalia, wyspy M. Egejskiego, rejon M. Czarnego), pojawiły się ślady osadnictwa związanego z neolitem (stadium przedceramiczne), wykazujące wyraźne powiązania z ośr. gospodarki wytwórczej na Bliskim Wschodzie — początki chowu bydła, uprawy zbóż. Pod wpływem tych samych prądów kulturowych, ale i przy znacznym udziale miejscowych tradycji, na obszarze Grecji i wyspach M. Egejskiego weszły w użycie naczynia z wypalonej gliny. Dalszy etap to rozwój w Grecji następujących bezpośrednio po sobie kultur ceramicznych (m.in. Protosesklo i Sesklo kultura). W 2. poł. VI tysiącl. p.n.e. powstał na Bałkanach pierwszy neolityczny krąg kulturowy Starčevo-Körös-Kremikowce pod wpływem oddziaływań kultury Protosesklo. Z kręgiem tym była genetycznie powiązana kultura ceramiki wstęgowej rytej. W zachodniej części basenu M. Śródziemnego (najprawdopodobniej od pocz. VI tysiącl.) rozwijał się krąg kultur z ceramiką impresso i cardium (ceramiki impresso kultura). Stał się on w późniejszych tysiącleciach podstawą formowania się wielu kultur neolitycznych na obszarze południowo-zachodniej i południowej Europy. Od IV tysiącl. postępowało znaczne zróżnicowanie i rozdrobnienie kulturowe w Europie. Na obszarze Niżu Środkowoeur. w poł. IV tysiącl. p.n.e. powstała kultura pucharów lejkowatych. W strefie leśnej Europy Wschodniej egzystowały grupy ludności mezolitycznej, które przejęły od społeczności neolitycznej tylko niektóre nowe elementy kulturowe (umiejętność wytwarzania naczyń glinianych, gładzenie kamienia, niekiedy stałe osadnictwo z trwałą zabudową).

W 1. poł. IV tysiącl. w Europie pojawiła się umiejętność wytopu miedzi oraz sporadycznie — złota. Rozwinęło się górnictwo krzemienne (kopalnie m.in. w dzisiejszej Wielkiej Brytanii, Francji; w Polsce — największa w Krzemionkach). Wpłynęło to na dalekosiężną wymianę surowców i wytworów (szlaki rzeczne, mor.). Z zachodniej po środkową Europę rozprzestrzenił się zwyczaj budowy grobów megalitycznych. W środkowej Europie rozwijała się kultura amfor kulistych, później znaczne przestrzenie kontynentu objął krąg kulturowy ceramiki sznurowej. Wędrówka plemion kultury pucharów dzwonowatych z Płw. Iberyjskiego poprzez całą Europę aż do Polski, w poszukiwaniu (prawdopodobnie) złóż miedzi i cyny, dała początek epoce brązu — w południowej Europie ok. 2000, w Polsce ok. 1800 p.n.e. Nowy surowiec, brąz, już od III tysiącl. rozprzestrzeniał się z rejonu kaukasko-anatolijskiego, zastępując ok. 2000–1800 kamień. Około 1700–1500 wyodrębniło się kilka większych centrów, m.in. w środkowej Europie— kultura unietycka. Od poł. III tysiącl. na Krecie i później w Grecji rozwijała się kultura egejska; na pocz. II tysiącl. przybyli Achajowie, tworząc własną kulturę — mykeńską. Na przeł. II i I tysiącl. plemiona Grecji i Macedonii weszły w okres historii pisanej. W innych rejonach kontynentu w XVI–XIII w. p.n.e. bytowały grupy pokrewnych sobie plemion, twórców kręgu kultur mogiłowych. Niewiele później utworzył się zespół kultur pól popielnicowych, w tym kultura łużycka przez niektórych uznawana za prasłowiańską. Około 1000 p.n.e. wyodrębniały się plemiona celtyckie (Nadrenia, zachodnia Francja) i germańskie (północno-zachodnie Niemcy, Skandynawia); na Bałkany dotarli Ilirowie i Dorowie, w Anatolii pojawiały się tzw. ludy morskie. W tym samym czasie z południowego wschodu do Europy dotarł nowy surowiec — żelazo, rozpowszechniając się ok. poł. I tysiącl.; zmieniło to zupełnie dotychczasowe układy gosp., ukształtowało nowy system kulturowy.

W epoce żelaza obszary nad M. Czarnym zasiedlili Scytowie; kultura łużycka uległa całkowitym przeobrażeniom; w północnej i środkowej Italii formuje się kultura Villanova, a w jej części zachodnio-środkowej, w okresie poprzedzającym kształtowanie się dziejów Rzymu, rozwijała się kultura Etrusków. W V–III w. p.n.e. Celtowie zajęli znaczne obszary zachodniej i środkowej Europy (lateńska kultura). Ich wysoko rozwinięta kultura, oddziałująca na sąsiadów (szczególnie na Germanów), ujednoliciła kulturę Europy i doprowadziła do powstania wielu organizmów plemiennych, stanowiących przejście do przyszłych organizmów wczesnopaństwowych. Wraz z powstaniem cesarstwa rzymskich w Europie ukształtował się system graniczny (limes), oddzielający obszary imperium od terenów barbarzyńskich. Badania archeol. pozwoliły na bliższe poznanie rozplanowania i poziomu życia rzymskich obozów legionowych usytuowanych wzdłuż limes. Stało się także możliwe prześledzenie szlaków przemieszczeń poszczególnych plemion barbarzyńskiej Europy oraz ich zasięgów terytorialnych, m.in. Alemanów, Bajuwarów, Gotów czy Longobardów.

Wraz z uderzeniem Hunów (375) na gockie plemiona zamieszkujące stepy nad M. Czarnym rozpoczął się w Europie okres wędrówek ludów. Plemiona Ostrogotów, Wizygotów, Longobardów i Wandalów przełamały granice cesarstwa i spowodowały upadek Rzymu. Na miejsce ludów, które wywędrowały ze środkowej Europy na południe, nasunęły się tutaj (V/VI w.) z obszaru dzisiejszej Ukrainy i Białorusi plemiona słow.; od przeł. VII i VIII w. ich kultura materialna jest uchwytna w materiałach wykopaliskowych od Dniepru po Łabę i od Morza Bałtyckiego po M. Adriatyckie. Archeologia dostarczyła także niezbitych dowodów na potwierdzenie migracji Awarów (VI–VIII w.) i Węgrów (pocz. X w.) na obszar W. Niz. Węgierskiej oraz Bułgarów (VII/VIII w.) na Płw. Bałkański. Znaleziska archeol. dokumentują również kolejne etapy wędrówek i podbojów skand. wikingów (IX–X w.). Wykopaliska archeol. uzupełniły w istotny sposób informacje średniow. źródeł pisanych, m.in. dotyczących rozwoju rolnictwa, funkcjonowania miast, lokalnej i dalekosiężnej wymiany handlowej.

Krąg kamienny i dolmen na terenie Carrowmore Megalithic Cemetery (Irlandia)

Łużycka kultura. Malowane naczynie ceramiczne z miejscowości Górka, VII w. p.n.e.

Wenus Paleolityczna z Mentony

Altamira, malowidło w grocie przedstawiające bizona (Hiszpania)

Hagia Triada, ruiny miasta, III–II tysiąclecie p.n.e. (Grecja)