witaminy
 
Encyklopedia PWN
witaminy
[łac.],
związki organiczne o różnej budowie chemicznej, niezbędne do prawidłowej czynności organizmu, do wytwarzania składników budulcowych, hormonów, koenzymów, uczestniczące w procesach przemian metabolicznych węglowodanów, białek i tłuszczów;
egzogenne dla części gatunków organizmów żywych, biokatalizatory ogólnych lub swoistych reakcji biochemicznych. Nazwą witaminy określano początkowo związki, które w małych ilościach muszą być pobierane z pokarmem przez niezdolne do ich syntezy zwierzęta i człowieka, do utrzymania prawidłowego przebiegu procesów życiowych; niektóre z nich okazały się egzogennymi czynnikami wzrostowymi dla różnych drobnoustrojów, a dwie — niezbędnymi biokatalizatorami, dostarczanymi przez bakterie glebowe roślinom wyższym (witamina B12) i niższym (witamina B1). Zwiększa się też liczba poznanych związków o właściwościach witamin; oprócz witamin niezbędnych dla człowieka i zwierząt kręgowych poznano np. witaminy właściwe różnym gatunkom owadów (porfiryny, sterole) i drobnoustrojów (glutation, kwas liponowy). Niektóre witaminy u pewnych gatunków mogą być zastąpione przez prowitaminy. Biochemiczna rola wielu witamin nie została dotychczas wyjaśniona; niektóre, wchodząc w skład koenzymów, biorą udział w reakcjach biochemicznych, wspólnych dla zwierząt, roślin i drobnoustrojów (np. witamina B2 i PP w reakcjach oksydo-redukcyjnych, kwas pantotenowy w odszczepianiu i przyłączaniu grup acylowych); udział witamin w procesach charakterystycznych tylko dla niektórych organizmów żywych poznano przede wszystkim u człowieka i niektórych zwierząt kręgowych (rola witaminy A w procesie widzenia, witaminy K w syntezie protrombiny, witaminy D w wapnieniu kości).
Źródłem witamin i prowitamin dla zwierząt są rośliny i saprofityczne bakterie żyjące w przewodzie pokarmowym (zwłaszcza u przeżuwaczy); dla mięsożerców także tkanki zwierząt, w których nagromadzają się niektóre witaminy (np. A, D i z grupy B). Badania nielicznych gatunków kręgowców wykazały znaczne różnice ich zapotrzebowania na poszczególne witaminy, np. kwas askorbinowy (witamina C) niezbędny jest tylko człowiekowi, małpom i śwince morskiej. Rzeczywiste zapotrzebowanie ilościowe na poszczególne witaminy jest trudne do określenia, m.in. ze względu na synergiczne działanie wielu witamin; zależy ono nie tylko od gatunku, ale także od cech osobniczych, stanu zdrowia, okresu życia (np. szczególnie duże zapotrzebowanie noworodków na witaminę K, dzieci i młodzieży na witaminę D). Brak choćby jednej witaminy (awitaminoza) powoduje wystąpienie zespołu charakterystycznych objawów chorobowych. Często występujące niedobory witamin (hipowitaminozy) wywołują lżejsze objawy i obniżają odporność organizmu; mogą być spowodowane niewłaściwym, jednostronnym odżywianiem, wadliwym przyswajaniem witamin z pokarmu, obecnością antywitamin w pokarmie (awidyna w surowym białku jaj) i zniszczeniem bakterii w przewodzie pokarmowym, np. przez antybiotyki czy sulfonamidy; niedoborom witamin u zdrowego człowieka zapobiega różnorodność naturalnych pokarmów. Nadmierne pobieranie witaminowych preparatów syntetycznych może prowadzić do szkodliwych dla organizmu hiperwitaminoz (głównie A, D, PP i B12).
Nazwy „witamina” użył po raz pierwszy polski biochemik K. Funk (1912), oznaczając nią wyodrębnioną z łusek ryżowych substancję (witamina B1) zapobiegającą chorobie beri-beri. W 1880 N. Łunin wykazał niedostateczność diety zawierającej tylko podstawowe składniki pożywienia (cukry, białka, tłuszcze), a 1897 holenderski lekarz Ch. Eijkman związał żywienie polerowanym ryżem z chorobą beri-beri, co się uważa za początek nauki o witaminach (witaminologii). Produkcja witamin jest jedną z ważnych gałęzi przemysłu farmaceutycznego (produkcja witamin jako leków) oraz spożywczego i paszowego (witaminizacja produktów spożywczych i pasz).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia