dom mieszkalny
 
Encyklopedia PWN
dom mieszkalny,
budynek przystosowany konstrukcyjnie i funkcjonalnie do celów mieszkalnych;
w zależności od usytuowania rozróżnia się domy mieszkalne miejskie i wiejskie, a w zależności od wielkości — jednorodzinne i wielorodzinne; na wsi dom jednorodzinny zwykle tworzy wraz z budynkami gospodarczymi zagrodę. Odrębną grupę domów mieszkalnych stanowią budynki przeznaczone do zbiorowego zamieszkiwania ludzi, np.: hotele, domy wypoczynkowe, schroniska, koszary, domy dziecka.
Funkcjonalność domu mieszkalnego zależy od właściwego rozplanowania układu wnętrz, liczby i wielkości okien i drzwi, wyposażenia w niezbędne instalacje; dom powinien spełniać warunki bezpieczeństwa, np. przeciwpożarowego, i być odpowiednio usytuowany w terenie (nasłonecznienie, zachowanie bezpiecznej odległości od miejsc zagrożonych zalaniem podczas powodzi, od źródeł hałasu, np. lotnisk); obecnie technologie pozwalają na stawianie domów na terenach podmokłych (ze względów zdrowotnych takie usytuowanie domu mieszkalnego jest jednak niekorzystne) lub na obszarach sejsmicznych (stosując specjalny system fundamentów i umocnień). Współczesne domy mieszkalne powinny być bezpieczne dla środowiska, ważne jest np. wykonywanie (przy domach jednorodzinnych) szczelnych szamb lub minioczyszczalni biologicznych oraz minimalizowanie „ucieczki” ciepła przez ściany domów — oprócz strat ekonomicznych powoduje ona niepotrzebne podgrzewanie otoczenia.
Formy funkcjonalnego i konstrukcyjnego kształtowania domu mieszkalnego zmieniały się w zależności od stopnia rozwoju cywilizacji i techniki, warunków historycznych, społecznych i ekonomicznych; w różnych okresach historycznych rozwijały się odrębne formy domów mieszkalnych, w których na pierwszy plan wysuwały się względy obronności (zamek) lub reprezentacyjności (pałac, dwór, willa). Podstawowe typy współczesnych domów mieszkalnych to dom jednorodzinny — zwykle z ogrodem, jedno-, półtora- lub dwukondygnacyjny oraz wielokondygnacyjny dom mieszkalny wielorodzinny. Domy jednorodzinne zależnie od usytuowania na działce i powiązania z domami sąsiednimi dzieli się na wolno stojące, bliźniacze, szeregowe i atrialne (zwykle w kształcie litery L); najczęściej stosuje się konstrukcje ścianowe (obciążenia przenoszą ściany i stropy) murowane, ściany konstrukcyjne (nośne) są wykonywane z cegły ceramicznej, pustaków ceramicznych lub betonu komórkowego; czasami buduje się domy drewniane lub o szkielecie drewnianym (wypełnianym np. cegłą); zewnętrzne ściany — warstwowe z ociepleniem termoizolacyjnym (np. warstwa betonu komórkowego, warstwa ocieplenia — wełny mineralnej lub styropianu, warstwa elewacyjna — np. cegły klinkierowej lub tynku); fundamenty wykonuje się zwykle z betonu; dachy są często strome; nachylenie połaci dachowych we wszystkich domach zależy w znacznym stopniu od warunków klimatycznych (większe przy większych opadach, zwłaszcza śniegu) oraz od rodzaju pokrycia (przy pokryciach materiałami bitumicznymi, np. papą asfaltową, może być minimalne, przy dachówkach większe); pokrycia dachowe domów jednorodzinnych są bardzo różnorodne: dachówki ceramiczne, bitumiczne i cementowe, blachy faliste stalowe, blachy ceramiczno-metalowe, płyty włóknisto-cementowe, papa; w domach jednorodzinnych jest stosowane ogrzewanie indywidualne lub centralne lokalne.
Domy wielorodzinne — na formę tych domów zasadniczy wpływ ma system komunikacji wewnętrznej; podstawowe układy to: klatkowy (segmentowy), galeriowy i korytarzowy; zależnie od wysokości rozróżnia się domy mieszkalne niskie (do 12 m), średniowysokie (12–25 m), wysokie (25–55 m) i wysokościowe (ponad 55 m); domy o wysokości powyżej 4 kondygnacji muszą być wyposażone w dźwigi osobowe i zsypy na śmieci; domy wielorodzinne wykonuje się z cegły (głównie domy niskie) lub z betonu — systemem wielkoblokowym (z bloków ściennych wielkowymiarowych) albo, w Polsce już coraz rzadziej, wielkopłytowym (z wielkich płyt); najczęściej są stosowane: konstrukcja ramowa, konstrukcja szkieletowa lub ścianowa (elementami nośnymi są ściany); ściany zewnętrzne ociepla się materiałem termoizolacyjnym; fundamenty żelbetowe; dachy najczęściej płaskie, pokryte materiałami bitumicznymi; aby uzyskać dobre oświetlenie, minimalizując straty energetyczne, stosuje się zasadę, że powierzchnia okien stanowi 1/8–1/10 powierzchni podłogi. W przyszłości duże domy mieszkalne będą tzw. budynkami inteligentnymi, tj. takimi, w których wszystkie instalacje (elektryczna, ogrzewania, wodociągowa, gazowa, telefoniczna, przeciwpożarowa i in.) są zintegrowane — połączone poprzez system sterowania i diagnozowania (np. wycieków gazu, wody, zwarć elektrycznych, wejścia niepowołanej osoby); w wypadku awarii system lokalizuje jej miejsce, odcina zasilanie np. gazu, wody, powiadamia służby obsługi technicznej lub in.; integracja oznacza również prowadzenie wszystkich instalacji w jednym ciągu, co ułatwia naprawy i remonty.
Najstarszą formą domów mieszkalnych były naturalne schronienia: jaskinie, szałasy z gałęzi i listowia, ziemianki o kształcie owalnym i prostokątnym przykrywane skórami zwierząt, darnią. W mezolicie wznoszono często 1-izbowe domy mieszkalne o kształcie cylindrycznym, wykonane z plecionki gałęzi oblepionej gliną. W neolicie, zwłaszcza w części Europy o klimacie umiarkowanym, wznoszono domy mieszkalne przeważnie z kamienia, darni i ziemi, o jednej izbie o kształcie prostokątnym, okrągłym lub owalnym; w tym czasie pojawiły się również domy mieszkalne nawodne, budowane nad wodami, na palach. W młodszej epoce brązu i wczesnej epoce żelaza pojawiły się domy 3-izbowe (np. w Biskupinie), składające się z części mieszkalnej i gospodarczej. W starożytnym Egipcie i na Bliskim Wschodzie domy mieszkalne były budowane z cegły suszonej i składały się z kilku lub kilkunastu pomieszczeń zgrupowanych wokół dziedzińca, płaskie dachy pełniły funkcję tarasu; szczególną wagę przywiązywano wówczas do mocnego osadzenia kamienia węgielnego — narożnego kamienia, na którym opierał się róg domu, wspomina nawet o tym Biblia. W Mezopotamii typowe były domy mieszkalne kilkukondygnacyjne, z pokojami połączonymi systemem korytarzy i wewnętrznych klatek schodowych. W starożytnej Grecji budowano zazwyczaj domy mieszkalne jedno- lub dwukondygnacyjne zamknięte w czworobok, pośrodku którego znajdował się dziedziniec. W starożytnym Rzymie domy składały się z atrium oraz otaczających go pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych; odmianą rzymskiego domu była willa miejska z większą liczbą komfortowych, bogato zdobionych pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych; uboższe warstwy ludności mieszkały w wielopiętrowych domach o ciasnych pomieszczeniach. We wczesnym średniowieczu wznoszono domy drewniane, konstrukcji szkieletowej, a z kamienia budowano warowne rezydencje. Na przełomie XIV i XV w., w związku z rozwojem miast, zaczęto wznosić domy mieszkalne murowane. W okresie późnego gotyku ustalił się typ kilkupiętrowej kamienicy szczytowej 2- lub 3-traktowej, z sienią i pomieszczeniami handlowymi na parterze, izbami mieszkalnymi na piętrach i magazynami na strychu. W renesansowym domu mieszkalnym wzrosła liczba pomieszczeń, zmienił się układ i powiększono okna, wiele domów stawiano wokół arkadowych dziedzińców; najczęściej występowały kamienice szczytowe z bogatą dekoracją fasady i kamienice podcieniowe. W okresie baroku forma kamienicy była zbliżona często do pałacu miejskiego. W XVII w. Anglii wykształcił się typ domu jednorodzinnego, który przetrwał do naszych czasów. Na początku XVIII w. zaczęły pojawiać się w Anglii i Francji pierwsze kamienice czynszowe, które rozpowszechniły się w pozostałych krajach Europy i Ameryki Północnej. W 2. połowie XIX w. szybki wzrost zaludnienia miast wpłynął na dalszy rozwój czynszowych domów mieszkalnych wielorodzinnych i wielokondygnacyjnych, o dużej liczbie mieszkań, zróżnicowanych pod względem wielkości i standardu wyposażenia. W XX w. wykształcił się nowy typ domu miejskiego, o lepszym rozplanowaniu, lepszym wyposażeniu technicznym, umożliwiający coraz lepsze warunki życia codziennego. Odmienne formy domu mieszkalnego rozwijały się na terenach Dalekiego Wschodu, np. w Japonii nadal są popularne drewniane domy mieszkalne jedno- lub dwukondygnacyjne. Wiele pierwotnych form domu mieszkalnego zachowało się do dzisiaj, np. w małych osadach w Afryce domy o kształcie ulowatym, kopulastym lub stożkowym, lepione z gliny lub budowane z surowców pochodzenia roślinnego; w środkowej Azji i południowej Syberii są nadal spotykane domy mieszkalne w postaci jurt; w Indonezji i Polinezji domy mieszkalne są zwykle prostokątne i mają wysokie wygięte dachy siodłowe; w wielu rejonach zachowały się też budowle palowe, a nawet szałasy lokowane na drzewach (Nowa Gwinea). Duża rozpiętość dawnych form domu mieszkalnego występuje jeszcze w Ameryce Południowej i Środkowej: prymitywne szałasy plemion indiańskich żyjących w puszczach Brazylii, masywne domy z kamienia i suszonej cegły Indian zamieszkujących kraje andyjskie i Meksyk; charakterystyczną formą domów mieszkalnych plemion północnoamerykańskich (USA, Kanada) były wigwamy, a Eskimosów w okresie zimy — iglu.
Bibliografia
W. SZOLGINIA Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich. Architektura i budownictwo, Warszawa 1982;
A. BUCHNER, M. BUCHNER, J. LAUBE Zarys projektowania i historia architektury, Warszawa 1983;
J. SIECZKOWSKI, T. NEJMAN Ustroje budowlane, Warszawa 1991;
D. PEARSON Przyjazny dom, Warszawa 1998.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Sandomierz, Dom Długosza fot. M. Czasnojć/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Senegal, piętrowe gliniane chaty w wiosce Mlomp, region Casamance fot. G. Lisik/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Lwów, Kamienica Królewska fot. S. Tarasow/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tivoli, Willa Hadriana (Włochy)fot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Paryż, dzielnica Défense fot. J. Fogler/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kazimierz Dolny, kamienice Przybyłów fot. B. Kędzierzawska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Iran, domy wydrążone w skałach na Wyżynie Armeńskiej, we wsi Chandowan na południowy zachód od Tebrizu fot. K. i A. Mazurkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wright Frank Lloyd, Dom Nad Wodospadem (Willa Kaufmanna), 1936, Bear Run (Stany Zjednoczone)fot. T. Barucki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia