dodekafonia
 
Encyklopedia PWN
dodekafonia
[gr. dṓdeka ‘dwanaście’, phōnḗ ‘dźwięk’],
muz. technika komponowania za pomocą 12 dźwięków.
Oparta na skali 12-dźwiękowej równomiernie temperowanej, operuje serią, obejmującą 12 stopni skali w dowolnym następstwie (bez powtarzania składników). Seria, która w przebiegu utworu może wystąpić w 4 postaciach: oryginalnej, retrogradalnej (odpowiednik raka), inwersyjnej i inwersyjno-retrogradalnej (rak w odwróceniu), stanowi podstawę wszystkich struktur wertykalnych i horyzontalnych; może być transponowana na wszystkie stopnie skali oraz przekształcana rytmicznie (augmentacja, dyminucja); podstawą dodekafonii jest stały związek między dźwiękami, wynikający z zachowania ustalonej kolejności dźwięków (mimo różnego ich umiejscowienia rejestrowego). Zasady dodekafonii zostały sformułowane 1914–25; pierwsze utwory dodekafoniczne napisał J.M. Hauer ok. 1908, ale teoret. sformułowania podał 1919–26. Na 1914 przypadły próby zastosowania dodekafonii przez J. Gołyszewa, a 1914–15 — przez A. Schönberga, który stał się właściwym twórcą dodekafonii i wiedeńskiej szkoły dodekafonicznej (A. Berg, A. Webern). Webern traktował dźwięki serii jako izolowane od siebie punkty (punktualizm) oraz włączał w proces wariacyjnego przekształcania materiału strukturalnego serii inne elementy muz. — oprócz meliki także rytmikę, dynamikę, artykulację, agogikę — co doprowadziło do uniwersalnej organizacji tworzywa kompozytorskiego i tzw. serializmu. Kompozytorzy posługujący się techniką dodekafoniczną: H. Eimert, E. Křenek, L. Dallapiccola, R. Leibowitz; w Polsce J. Koffler (przed 1939), częściowo K. Serocki, T. Baird, H.M. Górecki, W. Kotoński, K. Penderecki, B. Schäffer.
Bibliografia
B. SCHÄFFER Klasycy dodekafonii, Kraków 1964;
M. GOŁĄB Dodekafonia, Bydgoszcz 1987.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia