Chiny. Teatr
 
Encyklopedia PWN
Chiny. Teatr.
W dziejach chińskiej kultury pierwsze utwory dramatyczne pojawiły się dopiero na przełomie XIII i XIV w.; znacznie wcześniej istniały w Chinach widowiska uznawane za pierwociny teatru. Główną rolę odgrywała zawsze muzyka, śpiew i taniec, gra aktorska zaś oraz elementy dialogu i akcja sztuk, w znacznym stopniu skonwencjonalizowane, miały mniejsze znaczenie.
W epoce dynastii Zhou (1122–256 p.n.e.) widowiska muzyczno-taneczne odgrywały ważną rolę w systemie etycznym skodyfikowanym przez Konfucjusza. Pierwotnie były przeznaczone dla bóstw, później łączyły się z ceremoniałem i kultem państwowym. W końcu epoki starożytnej (tzn. do 220 p.n.e.) ukształtowały się 3 typy aktorów: chang — aktorzy tradycyjni, wykonawcy muzyki, pieśni i tańców; pai — wykonawcy widowisk wymagających zręczności i siły; yon — łączący powyższe umiejętności (najczęściej niskiego wzrostu), a dzięki walorom umysłu pełniący często funkcję trefnisiów na dworach władców. W czasach dynastii Han (206 p.n.e.–220 n.e.) pojawił się, głównie na dworze cesarskim w stolicy, nowy rodzaj widowisk, zwanych baixi [‘sto sztuk’] łączących tradycyjne formy przedstawień taneczno-wokalnych z akrobatyką, żonglerką lub symbolicznymi elementami walki; stosowano efekty dźwiękowe i ruchome dekoracje; były też baixi na wodzie. Po blisko 4-wiekowym okresie rozbicia Chin ponowny rozwój teatru nastąpił na dworach dynastii Sui (589–618) i Tang (618–906), gdy wydzieliło się 10 grup widowisk również reprezentujących kultury regionalne z Azji Środkowej. Za panowania cesarza Xuanzonga powstała pierwsza szkoła teatralna, zwana Ogrodem Grusz, kształcąca tancerzy i śpiewaków na potrzeby dworu. Charakterystyczną cechą tradycyjnego dramatu chińskiego był śpiew. Rodzaj melodii, ich układ i forma wykonania stanowiły czynniki różnicujące liczne gatunki dramatyczne; opierały się one na suitach znanych, wcześniej ułożonych melodii, do których dramaturdzy pisali nowe teksty. Każdy zestaw pieśni — melodii suity — był wykonywany w odmiennej tonacji. Partie mówione w wielu wypadkach były improwizowane.
Epoka dynastii Song (960–1279) była okresem rozwoju miast i kultury plebejskiej, a także pojawienia się u jego schyłku najważniejszych zachowanych utworów dramaturgii chińskiej ukształtowanej w 2 odmianach: południowej i północnej. Rozkwit odmiany północnej, zwanej beiquzaju lub Yuanqu nastąpił za dynastii Yuan (1279–1368); zachowało się ok. 150 sztuk najczęściej 4-aktowych, niekiedy uzupełnionych prologiem lub interludium; najpłodniejszym autorem tego okresu był Guan Hanqing oraz m.in. Wang Shifu, autor najsłynniejszego dramatu chińskiego Opowieść zachodniego pawilonu. Dramat południowy cechowała luźniejsza struktura muzyczno-prozodyczna, autor miał pełną swobodę w doborze melodii oddającej nastrój akcji.
Rozkwit dramaturgii południowej nastąpił za dynastii Ming (1368–1644), zasady kompozycji zostały zmodyfikowane, nowa forma przyjęła nazwę kunqu [‘pieśni z Kunshanu’]. W okresie panowania mandżurskiej dynastii Qing (1644–1911) nastąpił upadek kunqu i rozwój regionalnych stylów teatru chińskiego; w związku z ostrą cenzurą rozwinęła się anonimowa bądź kolektywna twórczość. Przeważały rodzinne zespoły teatralne, później jednak pod wpływem etyki konfucjańskiej wykształciły się formy operowe, jak jingju — stołeczny dramat muzyczny, tzw. opera pekińska, w którym postacie kobiece były grane przez mężczyzn. Sceny były prostokątne, otwarte dla widzów z 3 stron, a z czwartej zakryte zasłoną, budowane na terenie świątyń lub przy świątyniach, niekiedy w herbaciarniach. Nie stosowano dekoracji, nieliczne rekwizyty miały znaczenie umowne (np. stół i 2 krzesła — szczyt góry lub mury miejskie). Różnorodność strojów łączyła się z podziałem na 4 podstawowe kategorie postaci i wiele podkategorii. Kolory masek były skonwencjonalizowane (np. czerwony — męstwo, biały — zdrada, żółty — spryt, niebieski — okrucieństwo).
Teatr cieni yingxi ma w Chinach historię sięgającą III w. p.n.e., jednak pierwsze zapisy o nim pochodzą z X w.; początki teatru lalek guileixi datuje się także na X w. p.n.e.
Kryzys w kulturze Chin na początku XX w. objął również tradycyjny teatr chiński. Wybitni aktorzy i reżyserzy, m.in. Quyang Yuqian, Mei Lanfang, Zhon Xifang, wprowadzając innowacje do gry scenicznej, starali się zburzyć skostniałe kanony Xiqu i jingju. Od początku XX w. pod wpływem dramaturgii europejskiej zaczął rozwijać się dramat mówiony huaju. Pierwszym był teatr przy Chun Liu Sho [‘towarzystwo wiosennych wierzb’] zorganizowany przez Chińczyków osiadłych w Tokio. Pierwsze chińskie sztuki teatralne huaju powstały dzięki autorom skupionym 1923–30 w Nan Guo She [‘towarzystwo południowych krain’] w Szanghaju.
W ChRL przystąpiono do reformy teatru klasycznego, usuwając z repertuaru sztuki określane jako feudalne i burżuazyjne; nastąpił szybki rozwój teatru mówionego, nasiliła się ingerencja administracji państwowej w twórczość teatralną; 1963–64 rozpoczęła się „rewolucja w teatrze” zmierzająca do wyrugowania dramatów klasycznych i zastąpienia ich nową odmianą jinxi — współczesnym rewolucyjnym dramatem muzycznym; nastąpiła czystka w zespołach, represje wobec ludzi teatru; repertuar ograniczał się do wzorcowych sztuk rewolucyjnych. Od 1978 odradzają się wszystkie gatunki i odmiany sztuk scenicznych. Działa ponad 2000 zawodowych zespołów teatralnych. W obecnym repertuarze dominuje rodzimy dramat o tematyce współczesnej: w ostatnich latach zaznacza się zjawisko komercjalizacji teatru i in. sztuk audiowizualnych.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Chińska karta do sztuki teatralnej Opowieści o Zachodnim Pawilonie, druk z klocka drzeworytniczego wykonany w Pekinie, 1498fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia