Chiny. Gospodarka
 
Encyklopedia PWN
Chiny. Gospodarka.
Chiny są krajem rozwijającym się o gospodarce centralnie planowanej. Przed utworzeniem ChRL (1949) Chiny były półfeudalnym, zacofanym krajem rolniczym, uzależnionym od kapitału zagranicznego. Po 1949 wprowadzono wiele zmian społeczno-gospodarczych, a przede wszystkim reformę rolną i nacjonalizację głównych działów gospodarki, co zapewniło dominującą pozycję sektorowi państw. w wielosektorowej gospodarce. Realizacja kolejnych planów 5-letnich przyczyniła się zwłaszcza do rozwoju przemysłu ciężkiego. W 1952–57 przeprowadzono w Chinach kolektywizację rolnictwa. W 1958 rozpoczął się proces łączenia spółdzielni produkcyjnych i przekształcania ich w komuny ludowe. W wyniku tzw. socjalistycznej przebudowy prywatnego rzemiosła, przemysłu i handlu pod koniec lat 50. pozostał w Chinach tylko sektor państwowy i kolektywny. Mimo początkowo dużego tempa rozwoju, czynniki takie jak: izolacja gospodarcza, długotrwały priorytet przemysłu ciężkiego, dysproporcje w rozwoju poszczególnych dziedzin gospodarki oraz liczne eksperymenty („wielki skok”, komuny ludowe, „rewolucja kulturalna” itp.) przyniosły chińskiej gospodarce ogromne straty; w okresie „rewolucji kulturalnej” (1966–76) nastąpił spadek produkcji przemysłowej o ok. 15–20%. Pod koniec 1978 zapoczątkowano nową strategię rozwoju gospodarczego, przyznając priorytet rolnictwu, przed przemysłem ciężkim i lekkim. W 1979–84 zlikwidowano komuny ludowe i wprowadzono gospodarstwa indywidualne (dzierżawa ziemi od państwa na 5–10 lat), oparte na rodzinnej odpowiedzialności za produkcję. W 1984 aż 99% rodzin chłopskich pracowało w tym systemie, Chiny osiągnęły dzięki temu samowystarczalność w produkcji zbóż (głównie ryżu), a nawet uzyskały nadwyżki eksportowe. Zmiany w rolnictwie ożywiły ekonomicznie wieś i umożliwiają stopniowe przechodzenie do nowoczesnej gospodarki towarowej. Reforma objęła również przedsiębiorstwa — uzyskały pewną samodzielność gospodarczą, uwarunkowaną rentownością. W programie modernizacji gospodarki istotne znaczenie ma polityka jej otwarcia na zewnątrz; dotyczy ona zarówno rozwoju zagranicznych stosunków handlowych, jak i importu zagranicznych technologii (głównie z Japonii) oraz inwestycji obcych. W Chinach funkcjonują przedsiębiorstwa stanowiące wyłącznie własność zagraniczną, jak również przedsiębiorstwa mieszane (chińsko-zagraniczne), w których podział zysku jest dokonywany zgodnie z udziałem wkładu kapitałowego. Na podstawie specjalnych aktów prawnych utworzono w Chinach 5 tzw. nowych stref ekonomicznych (Shenzhen, Zhuhai, Shantou, Xiamen, Hajnan) oraz wyznaczono 14 miast nadmorskich (tzw. miasta otwarte), które stały się uprzywilejowanymi regionami dla realizacji inwestycji zagranicznych. Utworzono giełdy papierów wartościowych (Pekin, Szanghaj, Shenzhen, Shenyang) oraz pierwszą giełdę kapitałową w Szanghaju. W wielu prowincjach powstają tzw. regiony rozwoju ekonomiczno-techniczne, w których także jest preferowany kapitał obcy. W 1979 było w Chinach zaledwie 20 przedsiębiorstw z udziałem obcego kapitału, do końca 1990 powstało ich ok. 200 tys. (w tym ponad 3 tys. wyłącznie z kapitałem zagranicznym). W 1979–97 inwestycje zagraniczne w Chinach wynosiły ok. 348 mld dolarów USA, z czego 220 mld przypadało na inwestycje bezpośrednie. Kapitał obcy jest zaangażowany w różnych formach w ponad 300 tys. przedsięwzięć; najwięcej zainwestowano w specjalnych strefach ekonomicznych (Shenzhen, Shantou, Zhuhai, Xiamen, Hainan). Chiny są coraz aktywniejsze w inwestowaniu własnych kapitałów za granicą; 1997 własnością Chin stało się ponad 5350 przedsiębiorstw zlokalizowanych w 140 krajach świata. Wzrost PKB w latach 1990–97 wyniósł 11,9%, w 2005 9,9%. Największy udział w tworzeniu produktu materialnego netto ma przemysł — 49,2% (w tym produkcja rzemieślnicza stanowi ok. 1/3), rolnictwo — 11,7%, usługi — pozostałą część. Produkt krajowy brutto wg parytetu siły nabywczej na 1 mieszkańca — 5,3 tys. dolarów USA (2007).
Przemysł. Struktura własnościowa chiń. przemysłu jest dość skomplikowana. Do państwa należy prawie cały przemysł ciężki. W przemyśle lekkim istnieją różne formy własności spółdz., a także rozwijająca się drobna własność prywatna (sektor prywatny obejmuje ok. 5% potencjału krajowego). Istnieje też państw.-kapitalist. własność mieszana, zwłaszcza w nowych strefach ekon., gdzie w dużym stopniu jest zaangażowany kapitał zagr. (gł. z Japonii i Hongkongu).
Chiny są jednym z najzasobniejszych w surowce miner. krajów świata. Zajmują 1. miejsce na świecie w wydobyciu węgla kamiennego (ponad 1/3 wydobycia świat.). Ponad 25% krajowego wydobycia pochodzi z prow. Shanxi (gł. ośr. Datong, największy w kraju); inne ważne regiony eksploatacji występują w prow.: Hebei (Kajluańskie Zagłębie Węglowe), Heilongjiang, Liaoning (Fushun — największa kopalnia odkrywkowa w świecie). Drugim bardzo ważnym surowcem Chin jest ropa naft., wydobywana gł. w Daqing (prow. Heilongjiang) i Shengli (Shandong); inne ważne zagłębia naft.: Nanyang (Henan), Renqiu (Hebei, na południe od Pekinu), Karamay (Sinciang), Dagang (w granicach adm. Tianjin) i Yumen (Gansu) oraz na M. Żółtym (podmor. złoża w zat. Bo Hai) i M. Południowochińskim. Gaz ziemny jest pozyskiwany gł. w prow. Sichuan (50% wydobycia krajowego) oraz przy eksploatacji ropy naftowej. Z pozostałych surowców miner. wydobywa się: łupki bitumiczne (gł. ośr.: Maoming w prow. Guangdong, Fushun), rudy żelaza (Liaoning, gł. ośr.: Anshan, Hebei, Mongolia Wewn.), wolframu (południowa część prow. Jiangxi, 1. miejsce w świat. wydobyciu), antymonu (Hunan, ponad 40% udziału w świat. wydobyciu), cynku, ołowiu, miedzi, cyny, manganu, molibdenu, rtęci oraz boksyty, sól kam. (2. miejsce, po USA), kaolin, fosforyty, metale szlachetne. Bilans energ. Chin opiera się gł. na węglu (w ponad 80%), zwiększa się udział ropy naftowej. Produkcja energii elektrycznej stanowi 8% produkcji świat., jednak w przeliczeniu na 1 mieszk. jej zużycie jest bardzo niskie (825 kW · h). Ponad 40% zainstalowanej mocy przypada na elektrownie północno-wschodnich i wschodnich Chin. Największe elektrownie cieplne znajdują się w Szanghaju, zagłębiach węglowych i w rejonie Pekin–Tianjin–Tangshan. Elektrownie wodne są skupione gł. w górnych biegach rz.: Huang He i Han Shui, na rz. Hongshui He (region autonomiczny Guangxi) oraz na małych rzekach górskich w prow. Fujian; w północno-wschodnich Chinach liczne małe hydroelektrownie obsługujące wsie i małe miasta. W pobliżu Szanghaju i Kantonu zlokalizowano elektrownie jądr. o planowanej mocy 300 i 1800 MW. Pod koniec lat 90. XX w. w Chinach oprócz 34 wielkich elektrowni o mocy przekraczającej 1000 MW istnieje gęsta sieć średnich i małych elektrowni, umożliwiających elektryfikacje niemal całego kraju. Największą jest hydroelektrownia Gezhou Ba na Jangcy (2715 MW), również na Jangcy, w Trzech Przełomach, hydroelektrownia Sanxia o planowanej mocy 18 200 MW znajduje się w budowie. W przemyśle przetwórczym Chin przeważa przemysł ciężki (ok. 40% wartości produkcji przem.), typowy jest też półrzemieślniczy charakter produkcji, oparty na tradycyjnych technologiach; nowocz. przemysł rozwija się w specjalnych strefach ekonomicznych. Podstawowe znaczenie ma hutnictwo żelaza skupione w 3 okręgach: północno-wschodni (gł. ośr. Anshan, mniejsze: Benxi, Tonghua), północny (Pekin, Tianjin, Tangshan, Taiyuan, Baotou), rejon ujścia Jangcy (Szanghaj, Ma’anshan, Nankin, Hangzhou). Największym ośr. hutnictwa metali kolorowych jest Shenyang. Przemysł maszyn. obejmuje gł. produkcję obrabiarek, sprzętu energ. (kotły, turbiny, generatory, silniki) oraz maszyn i urządzeń dla przemysłu (gł. hutn.); rozwinął się we wszystkich wielkich miastach Chin, do największych ośr. należą: Shenyang, Harbin, Qiqihar, Szanghaj, Tianjin oraz Taiyuan. W przemyśle środków transportu najsilniej jest rozwinięta produkcja taboru kol. (Dalian, Changchun, Qingdao) oraz przemysł stoczn. (Szanghaj, Dalian, Tianjin, Guangzhou); istotne znaczenie ma produkcja traktorów (Szanghaj, Tianjin, Luoyang); przemysł samochodowy jest nastawiony przede wszystkim na produkcję samochodów ciężarowych (Changchun, Szanghaj, Nankin), gł. ośr. produkcji samochodów osobowych jest Pekin. Przemysł chem. oparty na bogatej bazie surowcowej ma zróżnicowany profil produkcji; największymi, wielobranżowymi ośr. tej gałęzi przemysłu są: Szanghaj, Tianjin i Nankin; szybko zwiększa się produkcja nawozów sztucznych (Nankin, Daqing, Shijiazhuang), Chiny zajmują 1 miejsce w świecie w produkcji nawozów azotowych i 2. (po USA) w produkcji nawozów fosforowych; coraz większe znaczenie ma produkcja tworzyw sztucznych. W związku z rosnącym wydobyciem ropy naft. rozbudowuje się przemysł rafineryjny (Daqing, Yanshan — w pobliżu Pekinu, Fushun, Dalian, Szanghaj); zdolność przerobowa rafinerii chiń. jest szacowana na ok. 100 mln t. W szybkim tempie rozwija się przemysł elektroniczny (zwłaszcza komputery i in. urządzenia elektroniczne), m.in. we współpracy z firmami jap.; koncentruje się gł. w Pekinie, Szanghaju i Tianjin oraz w obrębie nowych stref ekonomicznych. Stare tradycje ma w Chinach przemysł włók., zwłaszcza bawełniany (stanowi ok. 95% produkcji włók.), poza tym jedwabn.; największe ośr. włókiennictwa skupiają się w rejonie ujścia Jangcy (gł. Szanghaj, Zhuzhou, Hongzhou) oraz dolnego biegu Huang He (Pekin, Tianjin, Qingdao); w północno-zachodnich Chinach główne zakłady włók. znajdują się w prow. Sinciang (Urumczi, Kaszgar, Hotan). W latach 80. Chiny przekształciły się z eksportera surowców włók. w eksportera wyrobów włók. (gł. bawełnianych). Duże znaczenie ma przemysł spoż., skoncentrowany gł. we wschodnich Chinach; obejmuje gł. przemysł cukrowniczy, tłuszczowy, młynarski, mięsny, tytoniowy, winno-spirytusowy, przetwórstwo herbaty; w miastach nadmor. rozwija się przemysł rybny; potencjał przemysłu spoż. jest ciągle zbyt mały w stosunku do potrzeb kraju. Do liczących się gałęzi przemysłu należy przemysł cementowy, porcelanowy (gł. ośr.: Jingdezhen, Liling), skórz. i odzież. (Pekin, Szanghaj) oraz drzewny (gł. północno-wschodnie Chiny). Duże tradycje w Chinach ma rękodzieło, zwłaszcza artyst. (hafty, rzeźba w kości słoniowej, nefrycie, drewnie, wyroby z laki, porcelany, parasolki, wachlarze, koronki).
Rolnictwo. Poziom techn. rolnictwa chiń. nie jest wysoki, mimo postępu w zakresie mechanizacji, zużycia nawozów sztucznych i rozbudowy systemów sztucznego nawadniania. Grunty orne zajmują ok. 9,5% pow. kraju, łąki i pastwiska 42%; ok. 65% gruntów ornych jest sztucznie nawadnianych (gł. w dorzeczu Huang He i Jangcy); rozpowszechnione systemy uprawy tarasowej (zwłaszcza w G. Południowochińskich). Podstawą rolnictwa chiń. jest produkcja roślinna. Największy udział w strukturze upraw zajmują uprawy żywieniowe (ok. 90% pow. zasiewów). Głównym zbożem i podstawą wyżywienia ludności jest ryż (ok. 38,5% zbiorów zbóż) uprawiany od tysiącleci, gł. na południe od rz. Huai He i gór Qin Ling; w południowo-wschodniej części Chin 2–3 zbiory ryżu rocznie. Nizina Chińska i północno-wschodnie Chiny są gł. obszarami uprawy pszenicy, kukurydzy, jęczmienia, prosa i gaolianu. Plony zbóż są na średnim poziomie dzięki dużym nakładom pracy i wynoszą ok. 49 q z ha. Najważniejszą uprawą przem. jest bawełna (1 miejsce w zbiorach świat.) uprawiana gł. na Niz. Chińskiej. Nową uprawą przem. jest kauczukowiec — największe plantacje na południowych krańcach prow. Yunnan, przy granicy z Laosem i Birmą. Z roślin oleistych uprawia się: soję (północno-wschodnie Chiny, Niz. Chińska), orzeszki ziemne (prow. Shandong), rzepak (Sichuan, Anhui), sezam (Niz. Chińska). W zbiorach herbaty (uprawianej od tysiącleci na południu) Chiny zajmują 2. miejsce na świecie (po Indiach), tytoniu — 1 miejsce. W południowej części Chin uprawa owoców cytrusowych, bananów. Powszechna jest uprawa warzyw. W niektórych rejonach Chin (gł. na południu) rozpowszechnione zbieractwo ziół i roślin leczniczych. W produkcji hod. największe znaczenie ma hodowla trzody chlewnej (473 mln sztuk — ok. 50% pogłowia świat.), rozwinięta zwłaszcza na Niz. Chińskiej i w północno-wschodniej części Chin; w tych samych regionach kraju hoduje się bydło (ok. 107 mln sztuk) i drób (gł. kaczki); w zachodnich i północnych Chinach hodowla owiec (ok. 157 mln sztuk), kóz (ok. 183 mln sztuk), koni (ok. 8 mln sztuk) i wielbłądów, na Wyż. Tybetańskiej — jaków (ok. 13 mln sztuk). Wielkie tradycje w Chinach ma hodowla jedwabników rozpowszechniona prawie w całym kraju (gł. w dorzeczu Jangcy i Xi Jiang). Dobrze rozwinięte rybołówstwo mor. i śródlądowe oraz przybrzeżne marikultury; w połowach mor. Chiny zajmują 1. miejsce w świecie; na wybrzeżach chiń. jest ok. 140 portów rybackich, obsługujących połowy przybrzeżne, dalekomor. oraz 8 gł. łowisk szelfowych.
Turystyka. Sytuacja gosp. i polit. w Chinach w latach 60. i 70. spowodowała zanik turystyki zagr. i znaczne ograniczenie turystyki wewn.; rozwój ruchu turyst. nastąpił pod koniec lat 70.; 1989 odwiedziło Chiny 12,4 mln turystów zagr. (1978, 1,8 mln), gł. byłych imigrantów z Hongkongu, Makau i Tajwanu; wpływy z turystyki 1989 wynosiły 2,2 mld dol. USA; 2007 Chiny odwiedziło 55 mln turystów, a wpływy osiągnęły 42 mld dol. USA. Najważniejszym regionem turystycznym jest południowo-wschodnia część Chin, zwłaszcza m. Kanton oraz znajdujące się w pobliżu nowe strefy ekon. (Shantou, Shenzhen, Zhuhai); liczne atrakcyjne regiony kraju ze względu na brak bazy usługowej i trudności komunik. nie są wykorzystane turystycznie; najliczniej są odwiedzane największe i zabytkowe miasta (gł. Szanghaj, Pekin, Nankin, Hangzhou, Suzhou, Xi’an), fragmenty Wielkiego Muru oraz park krajobrazowy z największym na świecie kompleksem form krasowych, w pobliżu m. Guilin; zaczyna się wykorzystywać nadmor. plaże południowego wybrzeża kraju w obrębie nowych stref ekonomicznych. Turyści przybywają gł. z: Japonii, Korei Południowej, USA, Rosji, Wielkiej Brytanii, Australii, Filipin, Singapuru, Tajwanu, Niemiec, Kanady, Francji i Tajlandii.
Transport i łączność. Sieć komunik. Chin jest słabo i nierównomiernie rozwinięta. Największy udział w przewozach towarowych ma transport kol. (dł. linii kol. 77,8 tys. km, 2010), transport samochodowy — dł. dróg 1,9 mln km (2010), żegluga śródlądowa — 110 tys. km. W przewozach osobowych najwięcej przypada również na koleje — 48% oraz na komunikację autobusową — ponad 45%. Najlepiej rozwiniętą sieć kol. i drogową mają wschodnie i północno-wschodnie Chiny; gł. szlakami komunik. tej części Chin są linie kol.: Pekin–Szanghaj–Kanton, Pekin–Wuhan–Kanton oraz połączenia Pekinu z Harbinem i Ułan Bator (Mongolia). W północnych i zachodnich Chinach ważną rolę, poza transportem samoch., odgrywa ciągle transport juczny, gł. szlakami komunik. są tu drogi: Chengdu–Lhasa, Xining–Lhasa, Lanzhou–Turfan–Urumczi–Tacheng (zmodernizowany stary Szlak Jedwabny), Turfan–Kaszgar–Hotan–Qiemo (pętla drogowa wokół pustyni Takla Makan) oraz linia kol. Zhengzhou–Lanzhou–Urumczi (tzw. Wielka Magistrala Wschód–Zachód). Ważną rolę w transporcie odgrywa żegluga śródlądowa (gł. w dorzeczu Jangcy i Xi Jiang) i kabotażowa. Rośnie znaczenie transportu lotn. (łączna długość linii ponad 1,4 mln km), w tym znaczny udział połączeń międzynarodowych. W rozbudowie transport rurociągowy (ok. 33 tys. km). Nośność chiń. floty handl. — powyżej 30 mln DWT. Przeładunki w portach chiń. przekraczają 1,5 mld t; największe porty mor.: Szanghaj, Qinhuangdao, Dalian, Qingdao, Kanton, Ningbo, Tianjin. Głównymi węzłami komunikacji lotn. są: Pekin, Szanghaj, Kanton. Szybko rozwija się w całym kraju sieć telefonii stacjonarnej; w użyciu 366 mln telefonów komórkowych (2007). W 2006 uruchomiono linię kol. Golmud–Lhasa (1142 km) osiągającą wys. 5072 m (najwyżej położona linia kol. na świecie).
Handel zagraniczny. Handel zagr. od kilkunastu lat jest najszybciej rozwijającą się dziedziną gospodarki; 2007 obroty handlowe osiągnęły wartość 2138 mld dolarów USA (1221 mld dolarów USA w eksporcie i 917 mld dolarów USA w imporcie). W eksporcie obecnie przeważają przetworzone wyroby przemysłowe, których udział wynosi ok. 87%, ponadto tekstylia, zabawki, artykuły sport. oraz trad. wyroby rzemiosła artystycznego. W imporcie również stale wzrasta odsetek wyrobów przem. zwłaszcza najnowocześniejszych maszyn, kompletnych obiektów przem., środków transportu i in. artykułów. Głównymi partnerami handl. Chin są: Japonia, USA, Korea Południowa, państwa UE (Niemcy, W. Brytania, Włochy, Francja) i ASEAN, oraz Tajwan. Znaczna część obrotów zewn. jest realizowana za pośrednictwem Hongkongu.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Everest, Mount, na granicy Nepalu i Chin (Azja)fot. L. Cichy/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia