Chiny. Warunki naturalne
 
Encyklopedia PWN
Chiny. Warunki naturalne.
Ukształtowanie powierzchni. Większą część powierzchni Chin zajmują góry i wyżyny; niziny stanowią tylko ok. 12% ogólnej powierzchni kraju. Istnieje duży kontrast między wschodnią częścią Chin, w której przeważają niziny i niewysokie góry, a środkową i zachodnią częścią z wysoko położonymi wyżynami, górami i bezodpływowymi kotlinami. W północno-wschodniej części kraju, w dorzeczu rzeki Sungari i Liao He, leży rozległa Nizina Mandżurska, otoczona górami: Wielki Chingan (na zachodzie), Mały Chingan (na północy), Wschodniomandżurskimi (na wschodzie). Wschodnią część Chin zajmują aluwialne niziny: Nizina Chińska (powierzchnia ok. 300 tysięcy km2), leżąca w dolnym biegu Huang He i dorzeczu Huai He oraz nizina środkowego i dolnego biegu Jangcy z dużą liczbą jezior; w południowo-wschodniej części Chin silnie zerodowane Góry Południowochińskie (wysokość do 2158 m). Na północy kraju wznosi się Wyżyna Mongolska z pustynią Ałaszan oraz wyżyna Ordos, do której na południu przylega Wyżyna Lessowa — największy na świecie obszar występowania lessów. Równoleżnikowe pasma górskie (główne Qin Ling) oddzielają Wyżynę Lessową od Kotliny Syczuańskiej (zwanej Kotliną Czerwoną), przechodzącej na południu w Wyżynę Junnan-Kuejczou, o charakterystycznej rzeźbie krasowej. Południowo-zachodnią część kraju zajmuje najwyżej położony region wyżynny na Ziemi — Wyżyna Tybetańska (wysokość 4000–5000 m), ograniczona na południu i zachodzie najwyższymi górami świata: Himalajami (Mount Everest, 8848 m) oraz Karakorum (K2, 8611 m); północne obrzeżenie wyżyny stanowi system górski Kunlun (Muztag, 6987 m), obejmujący liczne pasma (główne Altun Shan, Qilian Shan, Góry Przewalskiego, Burhan Budai Shan), rozdzielone tektonicznymi kotlinami, m.in. Kotliną Cajdamską; na wschodnim skraju Wyżyny Tybetańskiej ciągną się Góry Sino-Tybetańskie, rozczłonkowane głębokimi dolinami rzek (Saluin, Mekong, Jangcy). W północno-zachodniej części Chin rozciąga się Wyżyna Sinciańska rozdzielona górami Tienszan na 2 kotliny: Dżungarską i Kaszgarską; w obrębie Kotliny Kaszgarskiej pustynia Takla Makan i największa depresja Chin — Kotlina Turfańska (154 m p.p.m.).
Klimat. Chiny leżą w zasięgu 3 stref klimatycznych: zwrotnikowej (południowe wybrzeża Chin oraz wyspa Hajnan), podzwrotnikowej (zachodnie, środkowe i wschodnie Chiny) i umiarkowanej (północne i północno-wschodnie Chiny). Południowo-wschodnia i wschodnia część Chin ma typowy klimat monsunowy, co wiąże się z sezonową zmianą kierunków wiatrów, które w lecie wieją znad oceanu nad ląd (pora deszczowa), a w zimie znad lądu na morze (pora sucha); średnie roczne sumy opadów w tej części Chin są największe i wynoszą: 700–1000 mm na wybrzeżu Morza Żółtego, 1500–2000 mm na krańcach południowo-wschodnich, do 3000 mm na wyspie Hajnan; średnia temperatura w styczniu jest tu zróżnicowana od –5°C w Pekinie, 12–16°C na wybrzeżu Morza Południowochińskiego, do 20°C i powyżej na wyspach południowych, w lipcu na całym obszarze wschodnich Chin wynosi 25–30°C. W północno-wschodniej części Chin (klimat umiarkowany chłodny, kontynentalny) średnia temperatura w styczniu wynosi od –30°C na północy do –10°C na południu, w lipcu odpowiednio od 20 do 25°C, a roczna suma opadów 250–1000 mm. Wewnętrzne i zachodnie obszary Chin mają klimat kontynentalny, skrajnie suchy; średnia temperatura w styczniu jest tu zróżnicowana od –8 do –26°C, w lipcu na większości obszarów 20–25°C (w Kotlinie Kaszgarskiej ponad 30°C); opady poniżej 250 mm (w Kotlinie Kaszgarskiej i na pustyni Ałaszan poniżej 100 mm). Wyżyna Tybetańska ze względu na duże wzniesienie ma klimat chłodny i suchy, ze średnią temperaturą w lipcu poniżej 10°C. Pora deszczowa na całym obszarze Chin występuje w lecie, z maksimum opadów — w lipcu i sierpniu. W lecie i jesienią do wybrzeży południowo-wschodnich docierają tajfuny z ulewnymi deszczami. Na suchych obszarach zachodnich (zwłaszcza w Kotlinie Kaszgarskiej) występują częste burze pyłowe.
Wody. Większą część powierzchni Chin odwadniają rzeki należące do zlewiska Oceanu Spokojnego — 56,7%; do zlewiska Oceanu Indyjskiego należy 6,9% powierzchni, do Oceanu Arktycznego — 0,4%; obszary bezodpływowe (głównie w zachodniej i środkowej części Chin) stanowią 36% powierzchni kraju. Najgęstsza sieć rzeczna występuje na Nizinie Chińskiej, najrzadsza — na pustynnych obszarach zachodniej części kraju. Główne rzeki: Jangcy, Huang He, Xi Jiang, Huai He, graniczna rzeka Amur (chińskie Heilong Jiang). Na terytorium Chin biorą początek i płyną na znacznych odcinkach wielkie rzeki południowej i wschodniej części Azji: Indus (chińskie Shiquan He), Brahmaputra (Yarlung Zangbo Jiang), Mekong (Lancang Jiang), Saluin (Nu Jiang); chińskie części dorzeczy tych rzek skupiają łącznie ok. 1/3 zasobów hydroenergetycznych Chin (w znikomym stopniu wykorzystywane). Najdłuższą rzeką na obszarze o odpływie wewnętrznym jest Tarym. Rzeki chińskie są intensywnie wykorzystywane do nawadniania, zwłaszcza w środkowych i wschodnich Chinach. We wschodniej części Chin występują katastrofalne powodzie, spowodowane dużymi wahaniami stanu wód w rzekach (w lecie poziom wód podnosi się o 10–14 m) oraz zamuleniem koryt rzecznych (koryto Huang He powyżej poziomu Niziny Chińskiej); w przeszłości rzeki Niziny Chińskiej wielokrotnie zmieniały swoje koryta. Zasoby energetyczne rzek chińskich ocenia się na ok. 680 tysięcy MW, z czego ok. 40% przypada na dorzecze Jangcy, a 20% — na dorzecze Brahmaputry. We wschodnich Chinach biegnie Wielki Kanał — najdłuższy kanał żeglowny na świecie (1782 km) łączący Pekin z portem w Hangzhou. Na obszarze Chin znajduje się 700 jezior o powierzchni powyżej 100 km2; najliczniej występują one na nizinie środkowego i dolnego biegu Jangcy, największe: Poyang Hu (powierzchnia 2700–5100 km2), Dongting Hu (ok. 4000 km2), Hongze Hu, Tai Hu, wykorzystane jako naturalne zbiorniki retencyjne oraz na Wyżynie Tybetańskiej (Kuku-nor, Nam-c’o) — w większości słone; w suchych regionach prowincji Sinciang i w Mongolii Wewnętrznej słone jeziora, głównie o charakterze reliktowym (Lob-nor, Bosten Hu, Hulun Nur); w północno-wschodnich Chinach, na granicy z Rosją, duże jezioro Chanka (Xingkai Hu). Największe obszary bagienne w Chinach występują na płaskich, źle odwadnianych terenach północno-wschodnich (głównie w widłach rzek Ussuri i Sungari) oraz w południowej części Kotliny Cajdamskiej.
Świat roślinny Chin jest bogaty i różnorodny. Naturalne zbiorowiska leśne w Chinach w większości zostały zajęte przez tereny uprawne; lasy stanowią zaledwie ok. 12% powierzchni kraju. Na północnym wschodzie, w górach Wielkiego Chinganu, występuje tajga sosnowo-modrzewiowa, która ku południowi przechodzi w lasy mieszane z dębami i sosnami. Na Nizinie Chińskiej naturalna roślinność — lasy monsunowe, została całkowicie wyniszczona; na wododziałach zachowały się fragmenty lasów liściastych z udziałem dębów, wiązów, klonów, jesionów. Na południe od Jangcy przeważają w lasach drzewa zimozielone (z drzew iglastych m.in. sosny, kuinghamie i cyprysy). W Górach Południowochińskich wiecznie zielone lasy z drzewami tungowymi, kamforowcami i wawrzynami oraz zarośla bambusowe. Na wybrzeżu Morza Południowochińskiego i przybrzeżnych wyspach występują wiecznie zielone lasy zwrotnikowe, bogate w palmy, bambusy, liany i epifity. Wyżyny i kotliny w północnych i północno-zachodnich Chinach porastają stepy — na wschodzie bujne łąkowe, na zachodzie suche z kserofilnymi gatunkami ostnic i bylic. Zachodnią część Mongolii Wewnętrznej i Wyżynę Sinciańską zajmują półpustynie i pustynie, Wyżynę Tybetańską — wysokogórskie stepy z Kobresia lub ostnicowe oraz wysokogórskie pustynie o bardzo skąpej roślinności krzewinkowej i poduszkowej. W górach Chin zaznacza się piętrowy układ roślinności. We florze Chin przetrwały liczne relikty, m.in. miłorząb (południowe Chiny) i metasekwoja. Z Chin wywodzi się wiele roślin użytkowych, np. herbata, brzoskwinie, pomarańcze, soja, proso i wiele warzyw.
Świat zwierzęcy Chin jest niezwykle zróżnicowany i zależy od stref klimatyczno-roślinnych; do gatunków najbardziej osobliwych należą m.in.: panda duża, niedźwiedź himalajski, kot tybetański, takin (spokrewniony z piżmowołem), aligator chiński, salamandra olbrzymia (osiąga długość 180 cm, masę 25 kg); a ponadto bogactwo ptaków, m.in. z rzędu kuraków, głównie bażanty, z blaszkodziobych — charakterystyczna kaczka mandarynka; w rzekach liczne gatunki ryb, szczególnie z rodziny karpiowatych.
Ochrona przyrody. W Chinach istnieje ok. 1000 rezerwatów przyrody, dzięki czemu objęto programem ochrony najcenniejsze regiony przyrodniczo-krajobrazowe, włączając m.in. fragmenty gór (zwłaszcza w pobliżu intensywniej zagospodarowanych obszarów, np. w Sichuanie i Yunnanie oraz w Ałtaju i Tienszanie), obszary występowania krasu (region miasta Guilin) oraz zespoły flory i fauny w Górach Wschodniomandżurskich i prowincji Guizhou oraz prowincji Yunnan. Masyw górski Tai Shan w prowincji Shandong jest wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Ketmia róża chińska (Hibiscus rosa-sinensis), kwiat fot. E. i K. Dębniccy/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Panda wielka (Ailuropoda melanoleuca) fot. P. Tomaszewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Shanxi, fragment Wyżyny Lessowej (Chiny)fot. J. Piwowarczyk/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Everest, Mount, na granicy Nepalu i Chin (Azja)fot. L. Cichy/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Transhimalaje (Chiny)fot. M. Klocek, W. Kwieciński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Huang He (Żółta Rzeka) w okolicach Bingling (Chiny)fot. E. Sęczykowska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Gobi, w okolicy miasta Dunhuang (Chiny)fot. A. Olej/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Miłorząb dwuklapowy fot. B. Kędzierzawska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mandarynka (Aix galericulata) fot. R. Morawski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Jak, Bos mutusfot. E. Dziuk/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Huanglong, Park Narodowy (Chiny) fot. J. Piwowarczyk/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tien-szan fot. M. Więckowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
K2 fot. K. Gardyna/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Aktinidia chińska, Actinidia chinensis fot. J.P. Korczak-Wodnicka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tygrys syberyjski, Panthera tigris altaica.fot. K. Sołtyk/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia