Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego

Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego (KPZR), Kommunistịczeskaja pạrtija Sowiẹtskogo Sojụza (KPSS),

partia marksistowsko-leninowska sprawująca władzę w sowieckiej Rosji i następnie ZSRR; powstała 1898 jako nielegalna Socjaldemokr. Partia Robotnicza Rosji (SDPRR);

1903 podzieliła się na mienszewików i bolszewików, którzy 1912 utworzyli samodzielną Socjaldemokr. Partię Robotniczą Rosji (bolszewików) — SDPRR(b) (III 1917 ok. 70 tys. czł.) i po zdobyciu władzy w Rosji 1917 przybierała kolejno nazwy: Ros. Komunist. Partia (bolszewików), RKP(b) — od 1918, Wszechzwiązkowa Komunist. Partia (bolszewików), WKP(b) — od 1925, KPZR — od 1952. Po przewrocie zbrojnym i zdobyciu władzy w Piotrogrodzie XI 1917 (w październiku starego stylu) partia bolszewicka kierowała rewolucją październikową i podczas wojny domowej utworzyła w Rosji państwo radzieckie, stosując zasady komunizmu wojennego; jednocześnie od 1919 i powstania Międzynarodówki Komunistycznej odgrywała przywódczą rolę w świat. ruchu komunistycznym. Pod kierunkiem W. Lenina RKP(b) przyjęła 1919 (VIII Zjazd) drugi, perspektywiczny plan budowy społeczeństwa socjalist. (gospodarka planowa, socjalist. uprzemysłowienie, kolektywizacja rolnictwa), realizowany prawie bez zmian do 1961 (XXII Zjazd KPZR), a 1921 (X Zjazd) uchwaliła zakaz wszelkiej działalności frakcyjnej w partii. W 1922–53 funkcję pierwszego (potem generalnego) sekr. partii (kluczową w radzieckim systemie) sprawował J. Stalin, który po podporządkowaniu sobie aparatu bezpieczeństwa (OGPU, NKWD, NKGB, MGB) i wyeliminowaniu konkurentów do władzy (wielka czystka, procesy polityczne w ZSRR) doprowadził do ostatecznego uformowania w ZSRR totalitarnego i policyjnego modelu sprawowania władzy (łagry, masowe represje w czasie kolektywizacji rolnictwa w ZSRR i uprzemysłowienia) oraz do ukształtowania kultu własnej osoby w państwie; w okresie walki Stalina o władzę czynnikiem kształtującym politykę rozrastającej się liczebnie WKP(b) (1929 ok. 1,5 mln czł.) były utworzone przez niego w aparacie partyjnym sekretariaty, gdzie formowała się tzw. nomenklatura. Po śmierci Stalina władzę sprawował 1953–64 N. Chruszczow, który zapoczątkował proces destalinizacji ZSRR i na XX Zjeździe KPZR 1956 doprowadził do potępienia kultu jednostki oraz wyrzeczenia się terroru jako formy polityki wewn. w ZSRR; 1961 XXII Zjazd partii uznał, że społeczeństwo radzieckie osiągnęło socjalist. etap rozwoju i uchwalił program partii (tzw. program dwa i pół, podjęty później w czasie pierestrojki), określający zadania społ.-gosp. ZSRR w okresie przejścia do komunizmu. Sprawujący funkcję sekr. generalnego KPZR 1964–82 L. Breżniew doprowadził do zahamowania destalinizacji, przy czym kryzysowi ideol. społeczeństwa radzieckiego i stagnacji gosp. w ZSRR towarzyszyła ekspansja zewn. (np. interwencja wojsk radzieckich w Czechosłowacji 1968, Afganistanie 1979, uzasadniane Breżniewa doktryną) i represyjna polityka wewn. (prześladowanie dysydentów). W 1982–84 sekr. generalnym KPZR był J. Andropow, 1984–85 — K. Czernienko. Od III 1985 funkcję sekr. generalnego KPZR pełnił M. Gorbaczow, który zapoczątkował w ZSRR przebudowę gosp. (pierestrojkę), a 1988 (XIX konferencja KPZR) reformę systemu polit., polegającą na jawności życia polit., co doprowadziło do wycofania z konstytucji radzieckiej (XII 1988, III 1990) zapisu o kierowniczej roli KPZR (liczącej wówczas ok. 19 mln czł.) w państwie; jednocześnie narastający w ZSRR kryzys narodowościowy (w republikach związkowych) oraz społ. (np. strajki górników 1989) powodowały masowe wystąpienia z partii; na XXVIII Zjeździe KPZR (VII 1990) partię opuściła także grupa reformatorów zw. Platformą Demokr. (przywódca W. Szostakowski); po wyborze Gorbaczowa na stanowisko prezydenta ZSRR plenum KC KPZR (VII 1991) przyjęło projekt programu partii, w którym komuniści wprowadzali nie używane dotychczas w języku partyjnym terminy (porozumienie nar., solidaryzm społ., wielopartyjny system polit.) oraz opowiadali się za różnymi formami własności i gospodarką rynkową. Gdy KC KPZR poparł VIII 1991 zamach stanu w Moskwie, po rezygnacji Gorbaczowa z funkcji sekr. generalnego KPZR i wezwaniu KC do rozwiązania się, nastąpiło zawieszenie działalności KPZR na terytorium ZSRR i przekazanie majątku partii władzom państw.; jednocześnie do końca 1991 nastąpiło formalne rozwiązanie lub zdelegalizowanie partii komunist. w byłych republikach związkowych (w Rosji zdelegalizowanej przez B. Jelcyna, prezydent Ros. FSRR), co zbiegło się z rozpadem ZSRR — państwa, które ona sama 1922 powołała. Do tradycji KPZR nawiązuje działająca od 1993 KP Federacji Rosyjskiej. Organami prasowymi KPZR były: dziennik „Prawda”, teoret. pismo „Bolszewik”, od 1952 „Kommunist”, mies. „Partijnaja żyzń” i in.; KPZR posiadała instytucje szkolenia ideol. i organizacyjnego (uniwersytety marksizmu-leninizmu, w latach 20. Inst. Czerwonej Profesury, Akad. Komunist., Akad. Nauk Społ. przy KC, Inst. Nauk.), a także odrębną sieć archiwalną.