lampa

lampa

[gr. lampás ‘pochodnia’],

urządzenie techniczne, które — dzięki zamianie energii elektrycznej lub energii uzyskiwanej ze spalania paliwa na promieniowanie widzialne — ma zdolność oświetlania i sygnalizacji wizualnej.

Pojęcie „lampa” bywa używane zarówno do określania pierwotnych źródeł światła (np. lampa olejowa, żarówka), jak i w odniesieniu do opraw oświetleniowych (lampa sygnałowa, lampa stołowa), czyli bardziej złożonych urządzeń, które oprócz emisji światła dokonują również m.in.: kierowania, filtrowania i przekształcania strumienia świetlnego wyemitowanego ze źródła światła (należącego do oprawy), ochrony źródła światła przed czynnikami zewnętrznymi. Dawniej określenie rodzaju lampy wynikało tylko z rodzaju źródła światła (np. lampa naftowa). Wraz z rozwojem techniki pojęcie lampy rozszerzono na całość urządzenia świecącego, które bardzo często w jednej, nierozbieralnej obudowie zawiera źródło światła i elementy optyczne przetwarzające strumień świetlny: klosze, odbłyśniki, a nawet i złożone układy elektrycznej stabilizacji i zapłonu (np. lampa indukcyjna); w technice problem został uporządkowany przez rozgraniczenie źródła światła — jako elementu pierwotnej emisji światła, oraz oprawy oświetleniowej. Lampa olejna (olejowa, oliwna) była najwcześniej i najdłużej stosowana. Początkowo stanowiła ją miseczka wypełniona olejem, później wyposażono ją w knot — taka lampa była znana już w Egipcie w II tysiącleciu p.n.e. Starożytni Egipcjanie, Etruskowie, Grecy, Rzymianie używali lamp olejnych żelaznych i brązowych, stojących i wiszących; najstarsza lampa szklana pochodzi z IX w. z Persji. Znaczne ulepszenie lamp olejnych wiąże się z wprowadzeniem (XVIII w.) kominka szklanego i palnika Arganda (knot zwinięty w rurkę i równomiernie od dołu doprowadzone powietrze), co spowodowało kilkakrotny wzrost świecenia. Lampa naftowa — pierwszą skonstruował 1853 I. Łukasiewicz; składała się ze zbiornika z naftą i nałożonej na niego metalowej rury z okienkami z miki i otworami umożliwiającymi przepływ powietrza; następne lampy naftowe przejęły formę zewnętrzną oraz poszczególne elementy (np. palnik Arganda, szkiełko kominkowe, klosz) od lamp olejnych; lampy naftowe były stosowane jako lampy stojące, wiszące, kinkiety oraz lampy górnicze, kolejowe. Lampa gazowa — pierwszą stanowiła rurka metalowa, u której wylotu palił się gaz (1792 zastosował ją Szkot W. Murdoch); kolejne udoskonalenia polegały na wprowadzeniu palnika motylkowego, zmodyfikowanego palnika Arganda oraz koszulki Auera (woreczek z siateczki bawełnianej nasycony niepalnymi związkami toru i cezu, otaczający płomień, rozżarzał się do białości, jasno świecąc). Lampy gazowe stosowano w XIX w. głównie do oświetlania miejsc publicznych, (pierwsze — w Londynie 1809, Paryżu 1819, Warszawie 1856); zostały wyparte przez żarówki; obecnie stosowane głównie jako lampy turystyczne (na gaz płynny propan, butan). Lampa acetylenowa (lampa karbidowa) — stanowił ją dwuczęściowy zbiornik metalowy z rurką; dolna część zbiornika zawierała karbid, górna — wodę, która skapując na karbid powodowała wydzielanie się acetylenu, spalającego się u wylotu rurki; wynaleziona w końcu XIX w.; stosowana do oświetlania wagonów kolejowych, statków, niekiedy mieszkań; też jako lampa górnicza.

Od 2. połowy XIX w. weszły do użytku lampy elektryczne o większej skuteczności świetlnej, korzystnym składzie widmowym, możliwości wytwarzania bardzo dużych strumieni świetlnych (do 150 klm), łatwe i bezpieczne w eksploatacji; wyparły inne rodzaje lamp. Pierwszą lampą elektryczną była lampa łukowa; światło jest w niej emitowane przez łuk elektryczny (wyładowanie elektryczne) powstający między 2 elektrodami, a także przez same elektrody rozżarzone do białości; zapłon lampy łukowej i utrzymanie właściwego odstępu elektrod w czasie pracy osiąga się za pomocą urządzeń automatycznych; po raz pierwszy pokaz zastosowania łuku elektrycznego do oświetlenia odbył się 1843 w Paryżu; praktyczne zastosowanie lampa łukowa znalazła po skonstruowaniu przez 1876 P.N. Jabłoczkowa tzw. świecy Jabłoczkowa (2 elektrody węglowe umieszczone równolegle; zasilana prądem zmiennym); lampę łukową stosowano w latarniach morskich, do oświetlania pomieszczeń, w projektorach filmowych i in.; wyparta z użycia przez żarówkę, w której światło jest emitowane przez rozżarzone (wskutek przepływu prądu) włókno przewodzące, oraz lampy wyładowcze wykorzystujące promieniowanie towarzyszące prądowi elektrycznemu płynącemu przez gaz (rtęciówka, sodówka, świetlówka). Lampami są też nazywane urządzenia techniczne, które z oświetlaniem mają niewiele wspólnego (np. lampa elektronowa, lampa lutownicza, lampa kineskopowa), a w których emisja światła jest efektem ubocznym towarzyszącym emisji elektronów.

Lampa górnicza karbidowa, noszona przy kasku, XX w. (Polska)

Lampa gazowa, pocz. XX w. (Niemcy)

Lampa olejowa, 1794 (Polska)

Lampa naftowa majolikowa, koniec XIX w. (Chiny)