jezioro
 
Encyklopedia PWN
jezioro,
hydrol. naturalny zbiornik śródlądowy, stanowiący wypełnione wodą zagłębienie terenu (misa lub czasza jeziorna), o brzegach ukształtowanych pod wpływem falowania i prądów wodnych, charakteryzujący się powolną wymianą wody.
W kategorii czasu geologicznego jezioro jest zjawiskiem młodym i krótkotrwałym. Większość współczesnych jezior powstała w czwartorzędzie (1–2 mln lat temu), najstarsze znane jezioro — u schyłku trzeciorzędu. Powierzchnia wszystkich jezior na świecie wynosi ok. 2,7 mln km2, co stanowi ok. 1,8% powierzchni lądów; magazynują one 176, 4 tysiąca km3 wody. Podstawę jeziora stanowi misa jeziorna, o różnych kształtach i rozmiarach (do kilkuset tysięcy km2). Do najgłębszych należą jezior tektoniczne (np. Bajkał, 1620 m), do najpłytszych: deltowe, przybrzeżne i oczka wytopiskowe (głębokość do 3 m). Misa jeziorna składa się ze strefy przybrzeżnej (mielizna brzegowa i pobrzeże), którą otacza klif (najwyżej położona część misy jeziornej, poza zasięgiem zwierciadła wody i działania fal), stoku jeziornego (stroma część misy jeziora, poniżej której następuje właściwe dno) oraz zagłębienia śródjeziornego (najgłębsza część misy jeziornej, właściwe dno jeziora).
Powstanie jeziora zależy od procesów rzeźbiących powierzchnię Ziemi prowadzących do utworzenia zagłębienia, od warunków klimatycznych regulujących wypełnianie zagłębienia wodą oraz od rodzaju podłoża warunkującego zatrzymywanie wody lub jej ucieczkę. Utworzenie mis jeziornych powodują czynniki endogeniczne: ruchy tektoniczne i działalność wulkaniczna, oraz czynniki egzogeniczne: erozyjna i akumulacyjna działalność lodowca i wód lodowcowych, wytapianie brył martwego lodu lub zmarzliny wieloletniej, zjawiska krasowe, suffozja, erozja rzeczna, działalność akumulacyjna fal morskich, akumulacja organiczna, działalność wywiewająca i akumulacyjna wiatru. Ze względu na procesy rzeźbotwórcze, w których wyniku powstała misa jeziorna, rozróżnia się typy genetyczne jezior: jeziora tektoniczne, powstałe w obniżeniach tektonicznych na równinach lub przedgórzu oraz w rynnowych rozpadlinach i rowach tektonicznych (np. Tanganika, Bajkał); jeziora wulkaniczne, powstałe w kraterach (kraterowe, kalderowe) wygasłych wulkanów (Bolsena, Tal), w zagłębieniach lawy (lawowe) oraz w wulkanach eksplozywnych, tzw. maary; jeziora lodowcowe (polodowcowe, glacjogeniczne), powstałe w wyniku erozyjnej i akumulacyjnej działalności lodowców górskich (cyrkowe — Czarny Staw pod Rysami, morenowe) oraz lodowców kontynentalnych (rynnowe — Winnipeg, Gopło, morenowe — Roś, Wielimie, sandrowe, przyozowe, drumlinowe), a także procesów wytopiskowych związanych z zanikiem martwych lodów i zmarzliny wieloletniej (oczka); jeziora krasowe, powstałe w zapadliskach i lejach na obszarach zbudowanych ze skał węglanowych lub gipsowych (np. jeziora w Górach Dynarskich, na Równinie Łęczyńsko-Włodawskiej); jeziora rzeczne, powstałe w odciętych meandrach, tzw. starorzecza, oraz jeziora korytowe, będące rozszerzeniem rzeki na pewnej długości; jeziora deltowe, położone w deltach dużych rzek (Druzno, Dąbie); jeziora przybrzeżne (jeziora przymorskie), powstałe przez oddzielenie od morza niewielkich zatok, limanów, lagun i zalewów za pomocą wałów brzegowych, wydm lub osadów rzecznych (Pontchartrain, Łebsko);jeziora eoliczne, powstałe w zagłębieniach między wydmami utworzonych wskutek wywiania przez wiatr skał sypkich (jeziora deflacyjne) lub ich nawiania (jeziora akumulacyjne); jeziora bagienne, utworzone w wyniku utrudnionego odpływu wód gruntowych; jeziora organiczne, powstałe wśród torfowisk; jeziora zaporowe, powstałe wskutek przegrodzenia doliny rzecznej, np. obrywem, osuwiskiem, potokiem lawy, spływającym lodowcem, wałem morenowym; jeziora reliktowe, stanowiące część dawnego morza lub rozległego jeziora (np. Morze Kaspijskie, Balaton); j. meteorytowe, powstałe w miejscu uderzenia meteorytu. Pochodzenia mis naturalnych jezior jest na ogół poligenetyczne.
Zasilanie jeziora w wodę odbywa się przez dopływy powierzchniowe i podziemne oraz opady atmosferyczne; ubytek wody jest spowodowany odpływem powierzchniowym i podziemnym oraz parowaniem. Ze względu na charakter wymiany wody jeziora dzieli się na: bezodpływowe, odpływowe (odprowadzające część wód w postaci odpływu rzecznego) i przepływowe (leżące na trasie biegu rzeki i będące jej rozszerzeniem). Wody jeziora charakteryzuje warstwowy układ temperatur (stratyfikacja termiczna); występuje układ prosty, zwany anotermią (temperatura wody obniża się wraz z głębokością) i odwrócony, zwany katotermią (wzrost temperatury wody wraz z głębokością); gdy temperatura wody jest mniej więcej stała w całej toni wodnej układ taki zwany jest wyrównaniem termicznym (homotermia). W zależności od strefy klimatycznej rozróżnia się: jeziora polarne, zimne (temperatura wody zawsze poniżej 4°C), o stale występującym odwróconym uwarstwieniu termicznym); jeziora subpolarne, zimne, o temperaturze wód powierzchniowych przeważnie poniżej 4°C, jedynie w ciągu krótkiego lata wzrastającej powyżej tej wartości; występuje w nich odwrócone uwarstwienie termiczne, jedynie jesienią może wystąpić krótkotrwałe i słabo zaznaczone proste uwarstwienie termiczne; jeziora umiarkowane, o wyraźnie zaznaczonym zróżnicowaniu termicznym w ciągu roku — uwarstwieniu odwróconym w zimie i prostym w lecie; jeziora subtropikalne, przeważnie o prostym uwarstwieniu termicznym (temperatura wód powierzchniowych utrzymuje się w ciągu całego roku powyżej 4°C, latem wzrasta powyżej 25°C); jeziora tropikalne, o wysokiej temperaturze w ciągu całego roku (najczęściej 20–30°C) i prostym uwarstwieniu termicznym. W zależności od przewietrzania wód i zawartości w nich substancji odżywczych rozróżnia się: jeziora eutroficzne, jeziora oligotroficzne i jeziora dystroficzne (dystrofizm). Woda jezior zawiera różne substancje chemiczne rozpuszczone (np. gazy, sole) lub w postaci zawiesin koloidalnych; ich skład chemiczny zależy od rodzaju skał budujących misę jeziorną i zlewnie dopływów jeziora, od wpływu składników klimatycznych (opady, temperatura powietrza, prędkość wiatru), świata organicznego, a także działalności gospodarczej człowieka. Zawartość tlenu w wodach jeziora zmienia się w ciągu roku w zależności od intensywności mieszania ich wód. W okresach homotermii ilość tlenu w wodach całego jeziora jest duża, natomiast w okresach stratyfikacji prostej (lato) i odwróconej (zima) występują ubytki tlenu w przydennych warstwach wód, gdzie jest on zużywany w procesach mineralizacji osadów dennych (w jeziorach typu eutroficznego i dystroficznego dochodzi często w tych warstwach do całkowitego braku tlenu). W strefach o klimacie wilgotnym przeważają jeziora słodkowodne (zasolenie do 0,5‰); w strefach suchych występują jeziora słone i słonawe (zasolenie co najmniej 0,5‰); wśród jezior słonych rozróżnia się jeziora sodowe (o dużej zawartości siarczanu lub węglanu sodu), jeziora siarczanowe (z przeważającym siarczanem sodu lub magnezu), jeziora chlorkowe (z przewagą chlorku sodu), jeziora boraksowe (dominuje czteroboran sodu). Zasolenie jezior słonych zmienia się w zależności od stanu wody, na który ma wpływ wzmożone parowanie. Największe stężenia soli spotyka się w jeziorach chlorkowych (np. Elton — 265‰, Morze Martwe — 260‰, Wielkie Jezioro Słone — 222‰) i siarczanowych (np. Manitou — 107‰). Barwa wód jezior zależy od ich składu chemicznego, rozpuszczonych w nich substancji, od ilości i rodzaju zawiesin. Wody czyste (przezroczyste) mają barwę bladoniebieską, mała zawartość substancji humusowych i soli zabarwia wodę na zielono, a wzrastająca ilość humusu — na kolory od żółtego, przez żółtobrązowy do brązowego.
Jeziora wywierają korzystny wpływ na klimat przyległych obszarów, łagodzą wezbrania wypływających z nich rzek (także podnoszą niżówki), są naturalnymi zbiornikami retencyjnymi, źródłem wielu surowców mineralnych (różnych soli, kredy jeziornej, borowiny), stanowią źródło zaopatrzenia w wodę, są podstawą rybołówstwa śródlądowego, są wykorzystywane jako szlaki komunikacyjne, a także jako obiekty do uprawiania turystyki i rekreacji.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Cyrk lodowcowy, Pirenejefot. J. Zaim/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bled, polodowcowe jezioro w Alpach Julijskich (Słowenia)fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia