góry

góry,

wysoko położone fragmenty lądów, mniej lub bardziej rozczłonkowane, o dużych wysokościach względnych i nachyleniach stoków, oddzielone od sąsiednich wyżyn lub nizin wyraźną granicą naturalną.

Góry powstają w wyniku kolejnych zwykle ruchów górotwórczych, czyli orogenez (góry tektoniczne) lub wskutek długotrwałych procesów wulkanicznych (góry wulkaniczne); ostateczny kształt nadają im zewnętrzne procesy rzeźbotwórcze, jak wietrzenie, erozja i ruchy masowe (denudacja); zależnie od sposobu wypiętrzenia wyróżnia się góry zrębowe, góry fałdowe, góry wulkaniczne i in. W skład gór wchodzą formy wypukłe różnego rzędu i formy wklęsłe (doliny, kotliny śródgórskie). Pojedyncze formy wypukłe łączą się w grzbiety lub masywy górskie, te w pasma (np. Beskid Sądecki), te zaś w łańcuchy górskie (np. Karpaty). W obręb łańcucha górskiego wchodzą oprócz pasm także kotliny, doliny oraz pogórza. Łańcuchy o podobnnej budowie geologicznej i rzeźbie tworzą systemy górskie. Góry mogą także występować w odosobnieniu jako góry lub masywy wyspowe. Według wysokości wyróżnia się góry niskie (do 500–600 m), np. Góry Świętokrzyskie, często zbliżone rzeźbą do wyżyn, góry średnie (do ok. 1500 m), np. Sudety i Beskidy, i góry wysokie, np. Tatry, Alpy, Himalaje. W wysokich szerokościach geograficznych cechy krajobrazu wysokogórskiego mogą mieć jednak góry, których wysokość nie przekracza 1000 m, np. na Spitsbergenie.

Charakterystyczne cechy rzeźby gór niskich to spłaszczone i wyrównane grzbiety, stosunkowo łagodne stoki i względnie szerokie doliny; z powodu niedużej wysokości, w plejstocenie położone one były poniżej granicy wiecznego śniegu, stąd brak w ich obrębie form rzeźby polodowcowej. Góry średnie cechują się większymi wysokościami względnymi, a doliny są głębsze i węższe. W najwyższych partiach często zachowały się pozostałości dawnych powierzchni zrównania, występują także formy rzeźby polodowcowej. Krajobraz gór wysokich nosi przede wszystkim piętno procesów glacjalnych oraz intensywnego wietrzenia grzbietów i wierzchołków, stąd typowymi formami są granie skalne i turnie, podcięte przez strome i urwiste zbocza dolin lodowcowych i rzecznych. Spotykany podział na góry młode (utożsamiane z górami systemu alpejskiego) i góry stare (związane z fałdowaniami w dawniejszych okresach geologicznych) jest często odnoszony do wieku rzeźby górskiej, co jest niepoprawne. Powinien on być używany tylko dla określenia wieku skał i fałdowań, gdyż góry jako forma powierzchni Ziemi mogą być tylko „młode”. Choć powstanie gór jako całości jest związane z procesami endogenicznymi: tektonicznymi i wulkanicznymi, to charakter poszczególnych form w ich obrębie jest przede wszystkim wynikiem działania różnorodnych procesów denudacyjnych.

Obszary górskie cechują się dużą dynamiką przekształceń rzeźby terenu, zwłaszcza w partiach położonych powyżej górnej granicy lasu. Intensywnie zachodzą w nich różnorodne ruchy masowe (odpadanie, obrywy skalne, spływy gruzowe i błotne, osuwiska), duża jest wydajność wietrzenia, zwłaszcza mechanicznego, stąd grzbiety górskie są często pokryte rumowiskami skalnymi, a u podnóża ścian skalnych znajdują się stożki usypiskowe. Wgłębna erozja rzek powoduje pogłębianie dolin (głębokie gardziele, jary, kaniony). Ich spadek bywa niewyrównany, powszechne są progi skalne i wodospady. Surowe warunki klimatyczne sprzyjają długiemu zaleganiu pokrywy śnieżnej, co umożliwia procesy niwacyjne. Powszechnym elementem rzeźby gór wznoszących się powyżej granicy wiecznego śniegu są lodowce, najczęściej typu cyrkowego, dolinnego lub fieldowego. Ocieplenie klimatu w holocenie i stopienie znacznych ilości lodu nadało rzeźbie wielu obszarów górskich, np. Tatr, cechy krajobrazu polodowcowego, z cyrkami lodowcowymi, ryglami, dolinami U-kształtnymi, dolinami zawieszonymi, wygładami lodowcowymi, pokrywami i wałami morenowymi, jeziorami i pokrywami osadów wodnolodowcowych. Powyżej górnej granicy lasu mogą się rozwijać procesy eoliczne. Dużą rolę w ukształtowaniu rzeźby górskiej odgrywają różnice w odporności skał. W skałach mniej odpornych tworzą się doliny, kotliny i przełęcze, stoki są łagodniejsze, a wysokości niższe. Skały bardziej odporne tworzą grzbiety i masywy twardzielcowe. Specyficzną rzeźbą terenu cechują się góry pochodzenia wulkanicznego, złożone z izolowanych lub złączonych podstawami stożków wulkanicznych i kopuł lawowych, znajdujących się na różnych etapach erozji. Potocznie za góry są uważane tylko formy rzeźby terenu rozwinięte na obszarach lądowych; jednak porównywalne do nich pod względem wielkości formy rzeźby wykazują dna oceaniczne; do największych form tego typu należą grzbiety śródoceaniczne, osiągające długość tysięcy km i wysokość kilku km ponad obrzeżające baseny oceaniczne.

W symbolice religijnej specyficzne cechy gór — odosobnienie, znaczna wysokość względna — sprawiają, że od najdawniejszych czasów jest wiązana w mitach i wierzeniach ze sferą sacrum; bogatą symbolikę religijną dotyczącą gór można odnaleźć we wszystkich religiach, począwszy od pierwotnych do najbardziej rozwiniętych, co znalazło wyraz w odrębnej kategorii religioznawczej, zwanej kultami gór.

Colca, kanion, widok z Cruz del Condor na najgłębszy odcinek kanionu (Peru)

Kordyliery, pasmo San Juan w Górach Skalistych (Stany Zjednoczone)

Kaukaz Wielki, podnóże Elbrusu (Azja)

Karakorum (Pakistan)

Trzy Siostry w G. Błękitnych (Australia)

Everest, Mount, na granicy Nepalu i Chin (Azja)

Denali (McKinley; Stany Zjednoczone)