szyizm

szyizm, šī‘a,

nazwa nurtu religijnego i politycznego w islamie;

reprezentowany przez liczne ugrupowania (szi’a partia, stronnictwo), opowiadające się za prawem czwartego kalifa „sprawiedliwego” Alego Ibn Abi Taliba (656–661), brata stryjecznego i zięcia proroka Mahometa, oraz jego potomków do sprawowania zwierzchności nad wszystkimi muzułmanami. Ponieważ po śmierci Alego jego potomkom nigdy nie udało się zdobyć władzy, wystąpili jako opozycja wobec panujących kalifów, uważając ich za uzurpatorów i walcząc z nimi otwarcie lub skrycie (m.in. kierując się koncepcją takijji, czyli nieujawnienia swoich szyickich poglądów). Wynikiem takiej postawy było upowszechnienie w szyizmie mistycyzmu, oraz otaczanie kultem imamów szyickich, następców Alego. Charakterystyczne dla szyizmu jest oczekiwanie na powrót (radża, tj. paruzja) ostatniego z imamów (który nie umarł, a ‘znikł’) jako zbawcy całej ludzkości (tj. mahdiego); powstała też odrębna szkoła prawa muzułm. w szyizmie stworzona przez szóstego imama Dżafara as-Sadika (VIII w.), zw. dżafarycką. Różnice między ugrupowaniami szyickimi zależą od liczby potomków Alego uznawanych za imamów; największą grupę stanowią imamici uznający 12 imamów szyickich, z których ostatni żył w IX w. (gł. Iran, Irak, niektóre kraje Zat. Perskiej); isma’ilici uznają 7 imamów; ugrupowanie to rozpadło się na wiele podgrup, m.in. Fatymidów (panujących w Egipcie X–XII w.), nizarytów, bohorów w Indiach, druzów; zajdyci uznają 4 (lub wg innej klasyfikacji — 5) imamów (przetrwali gł. w północnym Jemenie). Spośród różnych wczesnych skrajnych ugrupowań szyizmu przetrwali nusajryci (zw. też alawitami).

W historii islamu szyici odegrali ważną rolę jako jedna z podstawowych grup opozycyjnych wobec władzy, a jednocześnie wprowadzająca do islamu wiele nowych wartości kult., gł. rel. i filoz.; przyczynili się także do zdobycia władzy przez największą dynastię kalifów muzułm. Abbasydów (750–1258); szyici doprowadzili również do zwiększenia polit. znaczenia islamu, zwłaszcza gdy islam szyicki stał się religią państw. w Persji za dyn. Safawidów (1502–1736) oraz ob. w Iranie.