arabski teatr.
arabski teatr.
Encyklopedia PWN
Wczesne formy arabskiego teatru występowały na przeł. V i VI w., w epoce dżahilijji [‘niewiedzy’], poprzedzającej erę muzułmańską. W okresie islamu teatr rozwijał się na kanwie form rel. oraz folklorystycznych, obrzędowych i ludycznych. Stosunek islamu do teatru był dwoisty; rozpatruje się go zazwyczaj w szeroko rozumianej opozycji religii i sztuki. We wczesnym islamie wszelka sztuka figuratywna kojarzyła się ze zwalczanymi kultami pogańskimi; nie była ona jednak zabroniona przez Koran; zakaz taki występował w hadisach, choć nie dotyczył bezpośrednio teatru. Stosunek ortodoksji muzułmańskiej do teatru był jednak niechętny, natomiast islam nieortodoksyjny, zwłaszcza szyizm i sufizm rozwijały sztukę teatru przez swoje obrzędy. Na obszarach arabskich z syntezy myśli rel. i lud. powstały i funkcjonowały do XIX w. liczne formy teatr. — improwizowane widowiska (spotykane sporadycznie także w XX w.). Wśród nich wyróżnia się tazija [‘opłakiwanie’] — widowisko pasyjne, uważane za tragedię muzułmańską, upamiętniające śmierć Al-Husajna, wnuka proroka Mahometa. W trakcie tazijji aktorzy grają postacie Al-Husajna i jego zabójcy, a licznie zebrana publiczność manifestuje swoją rozpacz z powodu tragicznych wydarzeń. W świecie arabskim widowiska te zdobyły popularność zwłaszcza w Iraku — w Karbali i An-Nadżaf (są organizowane także obecnie); są też znane w Libanie i Maroku, gdzie przedstawia się je w obiektach przypominających cyrkowe namioty. Wśród obrzędów sufickich popularny był zikr [‘wspomnienie’] — rodzaj zgromadzenia sufich, na którym osiągali oni mistyczną ekstazę przez taniec, muzykę i recytacje poezji. Ze środowiskiem sufickim wiąże się też teatr cieni; myśl suficka kojarzy grające cienie ze złudnym obrazem świata, odbiciem wyższej rzeczywistości stworzonej przez Boga. Pierwsze teksty sztuk teatru cieni były zapisane jako Ad-Dajjarat przez Asz-Szabasztiego (na przeł. IX i X w.). Najsłynniejszymi dramatami teatru cieni, które się zachowały, są pochodzące z przeł. XIII i XIV w. dramaty Szamsa ad-Dina Muhammada Ibn Danijala (lekarza z Mosulu, przebywającego na terenie Egiptu): Adżib wa-Gharib [‘dziwny i niezwykły’], Al-Mutajjam wa-ad-Dawi al-Jutajjim [‘opętany sierota’] i Tajf al-Chajjal [‘mara wyobraźni’] — tytuły sztuk są imionami własnymi bohaterów. Sztuki teatru cieni były pisane wierszem i prozą rymowaną, zawierały wiele tekstów lud. piosenek; przedstawiały najczęściej w komicznej lub satyrycznej formie współcz. sobie problemy społ. i obyczajowe różnych krajów arabskich. Sylwetki ludzi, roślin, zwierząt, budowli itp. były wycinane przeważnie z cienkiej skóry i odpowiednio pomalowane; ich cieniom, oglądanym przez publiczność na ekranie czy kurtynie, użyczał głosu animator. Spektakle trwały od kilku godzin do kilku dni. Najpopularniejsza forma teatru cieni to karakuz — zarabizowana wersja tureckiego widowiska karagöz (nazwa od imienia jednego z bohaterów: tureckiego Karagöza, arabskiego Karakuza). Popularny w całym świecie arabskim, w Egipcie przyjmuje specyficzną formę araguz — teatru kukiełkowego, animowanego przez lud. artystów (sporadycznie spotykany także obecnie). Rozwój arabskiej literatury ustnej (epiki, poezji) wpłynął na powstanie nowych form teatr. — widowisk z udziałem narratora (halka) i aktorskich spektakli komediowych, które wywodzą się z przedmuzułmańskiej tradycji sumr [‘spotkanie wieczorne’]; spotkania te były m.in. prezentacją aktorstwa, przeważała w nich jednak sztuka słowa, której realizatorem był kass [‘opowiadacz’] — przede wszystkim narrator, następnie aktor; nawiązywał on silną więź z otaczającą go publicznością; jego opowieści (arabskie eposy rycerskie, opowieści lud., np. baśnie i legendy tego typu, jak w zbiorze Księga tysiąca i jednej nocy) mogły trwać, z przerwami, nawet kilka dni; aby możliwie plastycznie przedstawić je widzom i zyskać ich przychylność, narrator często sięgał po środki aktorskie — zmieniał modulację głosu, posługiwał się mimiką i gestem, używał także instrumentów muz. i prostych rekwizytów (np. chusteczka, laska). Na terenie Maghrebu słynne były widowiska masrah al-bisat [‘teatr na dywanie’ lub ‘teatr radosny’], na które składały się popisy akrobatyczne, tresura zwierząt oraz przedstawienia aktorskie. Widowiskiem rozpowszechnionym jeszcze w końcu XIX w., zwłaszcza w Egipcie, był fasl mudhik [‘akt komediowy’] zawierający elementy farsy i satyry. Do XIX w. t.a. był teatrem improwizowanym; wszystkie formy widowisk miały stałe elementy kompozycyjne, modelowane zgodnie z inwencją ich twórców.
Pod wpływem kontaktów świata arabskiego z Europą powstał teatr nowoczesny, którego podstawą jest prezentacja tekstów dramatycznych. Początkowo rozwój swój zawdzięczał amatorskim zespołom teatr., a następnie zawodowym. Przedstawienia prezentowano w odpowiednich budynkach i salach. Powstanie nowoczesnego teatru datuje się na 1847, kiedy to libański aktor i dramaturg Marun an-Nakkasz wystawił we własnym domu w Bejrucie swoją adaptację Molierowskiego Skąpca, pt. Al-Bachil. Do grona twórców i nestorów nowoczesnego t.a. należeli także: Syryjczyk Ahmad Abu Chalil al-Kabbani (działał od 1865) i Egipcjanin Jakub Sannu (zdobył sławę na pocz. lat 70. XIX w.). Wszyscy 3 byli aktorami i kierownikami zespołów teatr., w których pełnili funkcje reżyserów (zawodu wówczas nieznanego w t.a.). Dla zespołów tych pisali też sztuki, stawiając w nich na pierwszym planie walory sceniczne, na drugim — wartości literackie. Głównym ośrodkiem rozwoju nowoczesnego t.a. w 2.'poł. XIX w. był Egipt; 1869, gdy otwarto Kanał Sueski, premiera Aidy G. Verdiego zainaugurowała działalność Opery Kairskiej (spłonęła 1971). W rozwoju teatru na terenie Egiptu duży udział mieli Libańczycy i Syryjczycy, którzy chronili się przed represjami ze strony władz tureckich. Powstawały liczne zespoły teatr. zakładane przez: Salima an-Nakkasza, Jusufa Chajjata, Sulajmana al-Kardahiego, Ahmada Abu Chalila al-Kabbaniego, Iskandara Faraha, Salamę Hidżaziego, George’a Abjada. W pierwszym 10-leciu XX w. zespoły, w których występowali aktorzy egipscy, syryjscy i libańscy, odwiedzały kraje Maghrebu, a w latach 20. — także Irak. W 2. poł. XX w. repertuar t.a. tworzyły gł. przedstawienia sztuk tłumaczonych z języków europejskich. Wielkie dzieła dramaturgii eur. przedstawił Abjad — utalentowany aktor tragiczny; jego gra wpłynęła na podniesienie poziomu aktorstwa arabskiego. Rozwinął się też teatr muz.; jego inicjatorem był wymieniony wyżej al-Kabbani; współpracowali z nim znani aktorzy z Egiptu: Fatima Ruszdi, Jusuf Wahbi, śpiewak Hidżazi, kompozytor współcz. muzyki arabskiej Sajjid Darwisz. Na przeł. XIX i XX w. zaistniał także teatr lud., w którym tradycje rodzime łączyły się z wpływami eur.; w prezentowanych przedstawieniach było dużo elementów farsy, komizmu, a grane sztuki ukazywały aktualne problemy społ.; inscenizatorzy sięgali do środków wyrazu z okresu prezentowania improwizowanych widowisk (w Egipcie — Nadżib ar-Rajhani, Ali al-Kassar oraz Syryjczyk Aziz Id; w Syrii — George Dachul, w Iraku — Iskandar Zaghbi; w Kuwejcie — Muhammad an-Naszmi; w Maroku — Baszir al-Aladż, Almad at-Tajjib al-Aladż; w Algierii — Allalu, Raszid Ksentini, Muhji ad-Din Basztarzi). Od 2. poł. XIX w., w różnym czasie w poszczególnych krajach arabskich, przedstawienia organizowano w szkołach, zrzeszeniach, klubach kult.; powstały też sale i budynki teatralne. Silne ośrodki teatr. powstały w Damaszku, Bejrucie, Kairze, Aleksandrii. Zaczął rozwijać się teatr, który z pozoru był kontynuacją starych form widowiskowych, jednak w rzeczywistości naśladował teatr eur.; był to pierwszy etap rozwoju t.a., trwający do połowy lat 60. XX w.; w repertuarze znalazły się adaptacje utworów literatury eur., wierne przekłady dramatów obcych oraz pierwsze sztuki pisane przez autorów arabskich, gł. farsy, komedie, melodramaty, a także dramaty o tematyce hist. i społecznej. Spośród autorów eur. szczególną popularność zdobyli: W. Szekspir, Molier, J. Racine, P. Corneille, V. Hugo, F. Schiller, A. Dumas ojciec i A. Dumas syn; tłumaczono utwory: Woltera, G.B. Shawa, H. Ibsena, A. Daudeta, Ch. Dickensa, później — A. Camusa, J. Cocteau, M. Maeterlincka, A. Strindberga, B. Brechta, S. Becketta i E. Ionesco. W scenicznej realizacji tego repertuaru dominował mimetyzm i iluzjonizm, zarówno w stylu gry aktorskiej, jak i scenografii.
Kolejnym etapem rozwoju t.a. było powstanie w połowie lat 60. XX w. teatru poszukującego i eksperymentalnego; prekursorzy teatr. w XIX w. nie stworzyli oryginalnego t.a., ale opierając się na wzorach eur. wypracowali podstawy jego działania; wkraczające do teatru w latach 60. pokolenie dramaturgów, reżyserów i aktorów myślało już o nowej formie teatralnej. Do grona twórców, którym t.a. zawdzięcza swą odnowę, należą: w Egipcie — dramatopisarz J. Idris; w Libanie — inscenizatorzy: A. Multaka i Munir Abu Dib; w Iraku — zarówno aktorzy, jak i reżyserzy: Jusuf al-Ani, Kasim Muhammad, Ibrahim Dżalal, Sami Abd al-Hamid, Jasin an-Nasir, Aziz Abd as-Sahib; w Maroku — inscenizator At-Tajjib as-Siddiki. Ich poszukiwania dotyczą zarówno aktorstwa, scenografii, jak i operowania przestrzenią teatralną. W latach 70. i 80. odżyła postać narratora w prezentowanych przedstawieniach; wypowiedź jego nie była jak dawniej improwizacją, lecz tworzył ją wcześniej napisany tekst. Zmianom zaczął ulegać sposób budowania i prezentacji spektaklu teatr.; pojawiła się tendencja opuszczania tradycyjnego budynku i sceny; zaczęto szukać nowych rozwiązań, czemu sprzyjała architektura arabsko-muzułmańska (nowe tereny gry to wewn. place meczetów, dziedzińce tradycyjnych domów arabskich, place bazarów); miało to służyć rozwijaniu dialogu i kontaktu z publicznością; współcz. aktor arabski zaś powinien posiąść umiejętność zawładnięcia wyobraźnią widza, poszukiwać nowych zasad gry lub odnajdować nowe wyrazy ekspresji. W zakresie oprawy plast. przedstawień odsunięto mimetyczną i iluzjonistyczną dekorację, na rzecz syntetycznej o czytelnej symbolice, przy jednoczesnym dążeniu do jej funkcjonalności. Współcześnie rozwijają się także arabski teatr radiowy i telewizyjny; wiele miejsca zajmują w nim realizacje dramatów hist. (pisanych w arabskim języku lit.) oraz sztuk współcz., zwłaszcza komedii i melodramatów (pisanych w dialektach). Ewa Machut-Mendecka
