karagöz

karagöz,

turecki teatr cieni;

jeden z rodzajów tradycyjnego lud. teatru, także występująca w nim gł. postać. Technika k. polega na animacji płaskich figurek-szablonów (tasvir) przylegających do ekranu dzięki prostopadle ustawionym drążkom; ożywia je światło lampek oliwnych (dziś żarówek) ustawionych z tyłu batystowego lub jedwabnego ekranu (ayna); figurki, wykonane ze specjalnej ażurowej skóry, przedstawiają postać z profilu; operuje nimi animator (hayalcı) w asyście pomocnika (çırak). Pochodzenie k. jest najczęściej wiązane z przybyciem do Azji Mniejszej ludów tur., które tę formę teatru przejęły z Chin; natomiast wg legendy twórcą k. był Şeyh Küşteri z Bursy, który wskrzesił na ekranie postaci 2 dowcipnisiów — murarza i kowala — straconych na rozkaz sułtana w XIV w. Rozwój k. jest związany z sufizmem, przypada na XV–XVIII w.; początkowo miejscem przedstawień był seraj, w XVII w. k. stał się także rozrywką mieszczan, osiagając swój klas. kształt; w XVIII w. poszerzony kanon postaci zmienił dydaktyczno-mistyczny charakter k.; stał się on satyr.-polit. burleską opartą na komizmie słownym. Jako rozrywka dla dzieci k. przetrwał do 2. poł. XX w.

W teatrze k. występuje 2 protagonistów: wulgarny choć sympatyczny prostak Karagöz i układny mądrala Hacıvat oraz stały zestaw postaci drugoplanowych — stereotypowe karykatury przeciwstawnych typów ludzkich. Spektakl składa się ze stałych sekwencji: prologu (mukaddeme), będącego zapowiedzią spektaklu (pojawienie się göstermelik — elementu dekoracji w funkcji plakatu); wkroczenia Hacıvata, który wykonuje melorecytację, klas. wiersz typu sema-i; recytacji przez Hacıvata „gazelu otwarcia” (perde gazeli); wejścia Karagöza i partii dialogowej protagonistów (muhavere); sztuki właściwej (fasl-ı taklit); epilogu (bitiş). W XVI w. spektakle k. składały się z luźnych epizodów, z których w XVII w. zaczęto budować fabułę. Repertuar k. składał się ze stałych schematów fabularnych, wypełnionych improwizacją i polit. aluzjami; w klas. zestawie było ok. 30 pozycji na kolejne wieczory Ramadanu (m.in. Krwawa Nigâr, Wycieczka do Yalova, Karagöz panną młodą). Jako forma teatru popularnego k. wykazuje wiele analogii do tur. odpowiednika commedia dell’arte (orta oyunu).

Agnieszka Ayşen Kaim