mit
jedno z centralnych pojęć współczesnej teorii kultury, wykorzystywane przez etnologię, socjologię, psychologię, religioznawstwo, teologię, filozofię i teorię literatury.
[gr. mýthos ‘słowo’, ‘legenda’],
mit
Encyklopedia PWN
W podstawowej etnologicznej (religijnej) interpretacji mit to opowieść sakralna o początkach bogów (teogonia) i ich czynach, o powstaniu kosmosu (kosmologia religijna) oraz pojawieniu się pierwszych ludzi (antropologia religijna), o pochodzeniu zjawisk przyrody, roślin, zwierząt, narzędzi i instytucji społecznych (ajtiologia). Zespół mitów danej grupy etnicznej określa się nazwą mitologia; w tradycyjnych społecznościach mity spełniały funkcję światopoglądu i doktryny religijnej, były modelem wzorcowych zachowań społecznych i indywidualnych, stanowiły najbogatsze źródło twórczości folklorystycznej i literacko-artystycznej.
Mity powstawały we wszystkich znanych nam społecznościach archaicznych i wczesnohistorycznych; były przekazywane z pokolenia na pokolenie w niezmienionej formie przez wyspecjalizowaną kastę społeczną, stanowiły „świętą wiedzę” przekazywaną w rytach inicjacji, niedostępną w równym stopniu dla wszystkich (ezoteryzm) i strzeżoną przed obcymi. Taki sposób przekazywania potęgował walor niepodważalności mitu, który wynikał z jego sakralnej treści i specyficznej formy. Akcja mitu dotyczyła bowiem kosmosu oraz człowieka i była umiejscowiona w sakralnym „czasie początków”, jej protagonistami zaś byli bogowie, herosi i pierwsi ludzie. Narrację mityczną cechował wysoki stopień symboliczności i syntetyczności, będących znamiennym rysem „myśli nieoswojonej” człowieka epoki archaicznej (tendencja do antropomorfizacji i animizacji przyrody, zacieranie różnic między abstraktem i konkretem, znakiem i rzeczą).
Według aktualnego stanu wiedzy mit i obrzęd były elementarnymi składnikami wszystkich religii naturalnych. W miarę rozwoju piśmiennictwa mity były spisywane, układane w zbiory i komentowane przez kolejne pokolenia. W różnych kręgach cywilizacyjnych mit przechodził odmienne koleje losu: np. w starożytnej Grecji pradawne mity uległy procesowi desakralizacji i stały się tworzywem twórczości literackiej i filozoficznej, natomiast w Indiach mity zostały skodyfikowane w kanon ksiąg świętych (Wedy), na podstawie których ukształtował się hinduizm.
Problemem mitu w kontekście chrześcijaństwa zajmuje się wiele dziedzin nauki, zwłaszcza biblistyka. Od XIX w. badania biblijne zajmują się m.in. kwestią relacji między teologiczną i historyczną treścią Biblii a mitycznym językiem, w którym ta treść jest przekazana, poddając ten drugi próbom różnorakiej interpretacji (demityzacja, demitologizacja). Współczesne nauki humanistyczne (zwłaszcza filozofia, socjologia, etnologia i literaturoznawstwo) opowiadają się za rozszerzeniem terminu mit na zjawiska wykraczające poza pole dotychczasowych badań. Dostrzegając w kulturze współczesnej (literatura, kultura masowa, ideologia) działania mechanizmów i postaw myślowych analogicznych do tych, które zaobserwowano w przypadku społeczeństw archaicznych, współcześni badacze są skłonni do „dowartościowania” mitu i „myślenia mitycznego” jako jednej z możliwych form świadomości ludzkiej, zdolnej do modelowania całościowej, sensownej i opartej na niezmiennych wartościach wizji świata (C.G. Jung, M. Eliade, L. Kołakowski, R. Barthes, E. Mieletinski).
