bohater kulturowy

bohater kulturowy, heros kulturowy,

w mitach, eposie i folklorze postać nauczyciela kultury, twórcy i obrońcy jej porządku, niekiedy w postaci kobiecej.

Może on asystować najwyższej istocie podczas tworzenia świata, jednak jego główne zadania przypadają na czas późniejszy: dostosowuje istniejący już świat do ludzkich potrzeb. Przypisuje mu się zdobycie dla ludzi (czasem kradzież) światła i ognia, uwolnienie wód, regulację dnia i nocy, pór roku, ukształtowanie obszaru zamieszkiwanego przez daną grupę, wyposażenie zwierząt i roślin w charakterystyczne cechy, a także wprowadzenie podstawowych instytucji i wynalazków (podział na klany, uprawa roli, narzędzia łowieckie i rolnicze, rzemiosło i sztuka, prawa, obrzędy, święta, alfabet). W mitach archaicznych działa w praczasie, toteż jego uczynki mają charakter aktów pratworzenia, przekształcania chaosu w kosmos (np. Maui, bohater mitów polinezyjskich, wyławia ląd z praoceanu). Symbolikę bohatera kulturowego określają też jego walki z zagrażającymi ludziom potworami, które zwycięża — jak Herakles — dzięki swej nieludzkiej mocy, oraz jego śmierć, którą czasem można interpretować jako ofiarę kładącą kres chaosowi bądź inicjującą nowy porządek (np. ciało zabitego bohatera kulturowego przemienia się w jadalne gatunki roślin lub zwierząt: w kukurydzę u Czejenów, w wieloryba u Eskimosów).

Z perspektywy socjologicznej bohater kulturowy uosabia podstawowe wartości społeczne grupy, którą reprezentuje. W mitach często dochodzi do „rozdwojenia” postaci bohatera kulturowego: jego „pozytywnej” wersji towarzyszy brat bliźniak, w istocie zagrażający mu przeciwnik, przejmując cechy i zachowania negatywne, które współtworzą kulturowy paradygmat. Owo alter ego to przechera, łotrzyk (ang. Trickster, niem. göttlicher Schelm), parodiujący poważne czyny bohatera kulturowego, błazeńska postać, która odznacza się zarazem głupotą i sprytem, jednocześnie komiczna i demoniczna, często o cechach zwierzęcych. Zdarzenia związane z bohaterem kulturowym bywają skorelowane zarówno z cyklem wegetacyjnym, jak i z obrzędami przejścia w cyklu ludzkiego życia; występuje on zwłaszcza jako patron rytuałów inicjacji.

Prometeusz stwarzający człowieka, rycina

Herakles z Hydrą lernejską — Luwr, Paryż